Ten artykuł od 2014-07 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł.

Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł. Dodanie listy źródeł bibliograficznych jest problematyczne, ponieważ nie wiadomo, które treści one uźródławiają.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Kołaki Wielkie

wieś
Państwo	Polska
Województwo	mazowieckie
Powiat	ciechanowski
Gmina	Grudusk
Liczba ludności (2021)	152[2][3]
Strefa numeracyjna	23
Kod pocztowy	06-460[4]
Tablice rejestracyjne	WCI
SIMC	0115588[5]
Położenie na mapie gminy Grudusk Kołaki Wielkie
Położenie na mapie Polski Kołaki Wielkie
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Kołaki Wielkie
Położenie na mapie powiatu ciechanowskiego Kołaki Wielkie
53°04′00″N 20°39′52″E/53,066667 20,664444[1]

Kołaki Wielkie – wieś sołecka^[6] w Polsce położona w województwie mazowieckim, w powiecie ciechanowskim, w gminie Grudusk^[5][7].

W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa ciechanowskiego.

W końcu XIII wieku pod naporem wojowniczego zakonu krzyżackiego zaczęły upadać poszczególne plemiona pruskie oraz Jaćwingowie. Wielu z nich schroniło się na terenach Mazowsza. Historycy uważają, iż Jaćwingowie zamieszkali również w tej wsi, wydarzyło się to w końcu XIII wieku. Takich osiedli na północnym Mazowszu było dużo więcej, na przykład Grzybowo czy Windyki w okolicach Wieczfni. Świadczy o tym dawna nazwa wsi Jaćwięrzyno.

Pierwsze pisane dokumenty na temat wsi pochodzą z 1419 roku, w tymże roku zapisano nazwę jako Jaczwiązino, pojawiają się też w tym czasie takie zapisy jak: Ianczyawino, Iaczwanschyno. Od połowy XV wieku zaczęto też niekiedy nazywać tę wioskę Kołaki (Kolaki), ta nazwa pochodziła od dawnego imienia Kołak, czyli Mikołaj.

Właściciele wsi używali herbu Kościesza i z czasem przyjęli nazwisko Kołakowscy. Kołakowscy nie należeli do możnych rodów, był to raczej ubogi ród szlachecki. Zachowało się dosyć sporo wiadomości o tej rodzinie, jednak genealogia tego rodu stwarza pewne problemy. Wszystko przez nadania ziemskie na wschodnim Mazowszu.

Około 1416 roku książę Janusz I nadał Wojciechowi z Kołak Jaćwiężyna herbu Kościesza 30 włók ziemi w puszczy Łętowo, nad rzeczką Mały Dąbek i Załężnicą. Nową wieś Wojciech miał nazwać Kołakowo, ale nazwa nie przyjęła się i powstały Kołaki Stare Stąd właśnie do tej pory istnieje osada Kołaki w pobliżu Zambrowa (obecnie miejscowość gminna Kołaki Kościelne). Osadnicy z tej wsi zachowali herb i używali również nazwiska Kołakowscy. Od tej pory istniały dwie gałęzie Kołakowskich i często trudno określić bezspornie, który przedstawiciel rodu pochodził z Kołaków w pobliżu Ciechanowa, a który z okolic Zambrowa. Takie nie budzących wątpliwości informacje pochodzą ze spisu podatkowego z 1578 roku. W tym czasie dziedzicami Kołaków koło Ciechanowa byli: Stanisław Kołakowski syn Mikołaj z braćmi, Andrzej Kołakowski, Piotr Kołakowski z synowcami oraz wdowa Jakubowa. Jak widać wieś podzielona była między wielu przedstawicieli rodu Kołakowskich. Kołaki stawały się powoli zaściankiem szlacheckim. Każda rodzina posiadała swój niewielki drewniany dwór i kawałki ziemi rozrzucone w okolicy. Kołakowcy nie wyróżniali się niczym szczególnym. Kroniki wspomniały tylko o Stanisławie z tej wsi żyjącym w XVI wieku, który był „znanym wierszopisem”. Trzeba przyznać, że ich kuzyni z okolic Zambrowa dzierżyli niekiedy urzędy i byli bardziej znaną rodziną. Nie dla wszystkich Kołakowskich było wystarczająco dużo ziemi w rodzinnej wsi, aby się utrzymać, z tego powodu Kołakowscy często emigrowali. Na początku XVII wieku żył Jakub Kołakowski syn Jana, który przeniósł się do ziemi drohickiej, a że był biednym szlachcicem oskarżono go o nie szlacheckie pochodzenie, co było najgorszą obelgą dla szlachcica. Jednak ten zdołał udowodnić przed sądem swoje rycerskie korzenie. Na świadków wezwano rycerze z Kołaków Jaćwieczyna. Dzięki temu wiemy, kto dziedziczył w tej wsi. Byli to: Wojciech syn Pawła wnuk Józefa, Wojciech syn Pawła oraz Marcjan syn Mikołaja.

W XVII wieku proces rozdrobnienia ziemi w tej wsi postępował jeszcze bardziej. Kołaki Kościelne stały się typową wsią zaściankową. Poziom życia tej szlachty niewiele ustępował poziomowi chłopów, ale korzystali oni w pełni ze swoich praw szlacheckich. W 1698 roku na polu elekcyjnym pod Warszawą stawiło się aż 23 Kołakowskich, z których większość pochodziła właśnie z Kołaków Wielkich. Bardzo popularne było wśród nich imię Wojciech, naliczono aż czterech Wojciechów Kołakowskich na wspominanej elekcji.

W końcu XVII wieku wielu Kołakowskich wyjechało na Ukrainę. Notowani są na Rusi Czerwonej. W tym czasie ziemia w Kołakach coraz częściej przechodziła na własność innych rodów. Za sprawą sprzedaży i posagów, część gruntów przeszła na własność innych ubogich rodów szlacheckich, często z sąsiednich wsi.

W XVIII wieku Kołakowscy zubożeli już tak bardzo, że na elekcji królewskiej z 1764 roku pojawił się tylko Bonifacy Kołakowski z tej wsi. Kołakowscy byli dobrodziejami miejscowego kościoła w Grudusku. Według wizytacji kościelnej z 1775 roku niejaki Kazimierz Kołakowski ofiarował dwa czerwone złote na odmalowanie chrzcielnicy w Grudusku.Dokładniejszych danych o stosunkach własnościowych w Kołakach dostarcza spis właścicieli ziemskich z 1783 roku. Według tych danych właścicielami wsi byli: Chmieliński, Dzierzęski, Kołakowscy, Pszczółkowscy, Purzycki i Zakrzewski. Byli to głównie pojedynczy szlachcice, z wyjątkiem Kołakowskich i Pszczółkowskich, którzy mieszkali tu w większej liczbie. Oprócz tych rodów w końcu XVIII wieku wśród dziedziców wsi wymienia się też Goździewskich herbu Wieniawa.

Prześledzenie wszystkich koligacji rodzinnych i zmian własnościowych w tej wsi jest bardzo trudne wynika to z mnogości zmian. Kołakowscy, pierwotni dziedzice zdołali w pierwszej połowie XIX wieku udowodnić swoje szlacheckie pochodzenie. Dzięki temu mamy nieco wiadomości o niektórych przedstawicielach tego rodu. W 1731 roku dziedzicem części wsi był Kazimierz Kołakowski, który ożenił się z Franciszką Ostrowską. Mieli oni syna Wojciecha, który miał z kolei dwóch synów: Hilarego i Antoniego. Starszy z nich dziedziczył w Kołakach w końcu XVIII wieku, ożenił się z Jadwigą Turską i miał syna Bernarda, który w 1848 roku tytułował się „dziedzicem w Kołakach”. Młodszy syn Wojciecha, Antoni Kołakowski miał syna Jana, a ten z żony Konstancji Orłowskiej syna Ludwika, który zamiast rolnikiem został żołnierzem i służył w wojsku rosyjskim w pierwszej połowie XIX wieku. Podobnych historii rodzinnych Kołakowskich jest więcej. Zapewne Kołakowscy lub ich potomkowie żyją w tej wsi po dziś dzień.

Archiwum Akt Dawnych w Warszawie dysponuje sześcioma dokumentami dotyczącymi tej wsi z lat 1792-1796. Dokumenty poświadczają zmiany własnościowe, które były dosyć często w tej drobnoszlacheckiej wsi. Dotyczyły rodzin: Pszczółkowskich, Rybczyńskich, Kołakowskich i Tańskich. Nazwę wsi zapisywano jako Kołaki Wielkie, więc musiały istnieć również Kołaki Małe, ale spotyka się też jeden zapis Kołaki-Jaćwiężyno seu Wielkie, świadczący o tym że dawna nazwa wsi była jeszcze niekiedy używana.

W 1827 roku w tej wsi było 28 domów i 142 mieszkańców. W 1864 roku nastąpiło uwłaszczenie ziemi dworskiej, lecz w Kołakach nie było włościan (chłopów), którym można by było przekazać ziemię, więc uwłaszczenie nie objęło tej wsi. Mieszkali tu potomkowie szlachty. Opis wsi ze Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego z 1882 roku informuje: Kołaki Wielkie: wieś szlachecka, powiat ciechanowski, gmina i parafia Grudusk, odległa o 23 wiorsty od Ciechanowa (....) zamieszkała przez drobną szlachtę. W tym czasie w Kołakach było 1 004 morgi ziemi, w tym 24 morgi nieużytków.

W czasie spisu powszechnego z 1921 roku w Kołakach Wielkich zanotowano 29 domów i 4 inne budynki mieszkalne. Zamieszkiwało tę wieś 221 osób, wszyscy podali narodowość polską i wiarę katolicką. Przed II wojną światową w Kołakach Wielkich (zwane były też niekiedy Kołakami Dużymi) działał wiatrak stanowiący własność W. Raczyńskiego.

• Kołaki (2), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV: Kęs – Kutno, Warszawa 1883, s. 271 .