Karelia (fin. Karjala) – kraina historyczna w północno-wschodniej Europie, rozciągająca się między morzami Bałtyckim i Białym, zamieszkiwana przez lud Karelów.

Obecnie historyczne ziemie Karelii w zdecydowanej większości wchodzą w skład Rosji, zaś pewne tereny znajdują się w granicach Finlandii.

Na historyczne ziemie Karelii składają się:

• Republika Karelii – zajmująca ponad 80% historycznego terytorium autonomiczna republika w składzie Federacji Rosyjskiej.
• Przesmyk Karelski – historycznie jedna z najważniejszych części kraju, na której kształtowała się państwowość i narodowość karelska, obecnie wchodząca w skład Rosji (obwód leningradzki).
• Fińska Karelia, obejmująca dwa rejony graniczne przyległe do rosyjskiej Karelii: Karelię Północną (w prowincji Finlandia Wschodnia) i Karelię Południową (w prowincji Finlandia Południowa).

 Osobny artykuł: Karelia.

Główną część karelskich ziem zajmuje autonomiczna Republika Karelii, pozostająca w składzie Federacji Rosyjskiej. Jej powierzchnia to 180,5 tys., ludność liczy 703 080 osób (1 stycznia 2005), głównie Rosjan (76,6%) oraz Karelów (9,2%), a największymi miastami są Pietrozawodsk, Kondopoga, Siegieża i Kostomuksza.

 Osobny artykuł: Przesmyk Karelski.

Tzw. Przesmyk Karelski to wąski pas lądu pomiędzy Morzem Bałtyckim a jeziorem Ładoga, który zapewniał Karelii dostęp do Bałtyku. W początkach XVII w. po zajęciu tych ziem przez Szwecję jego karelscy mieszkańcy w większości opuścili kraj, osiedlając się w innych częściach Karelii i w Rosji, zaś Przesmyk został zasiedlony przez osadników fińskich; ci z kolei po zajęciu tych ziem przez Związek Radziecki w 1940 r. zostali wysiedleni i zastąpieni przez Rosjan, stanowiących obecnie zdecydowaną większość populacji. Obecnie tereny te wchodzą w skład rejonów: wyborskiego, prioziorskiego i częściowo wsiewołożskiego. Główne miasta: Wyborg, Prioziorsk.

Mianem fińskiej Karelii określa się pewne tereny, przyległe do rosyjskiej Karelii. Obszary te zawsze były przedmiotem rywalizacji pomiędzy Szwecją, władającą Finlandią a rządzącą zdecydowaną większością Karelii Rosją. Miejscowa ludność mówiąca lokalnym dialektem pośrednim pomiędzy językiem fińskim a karelskim wyznawała częściowo prawosławie, a częściowo luteranizm, i to kwestia religijna była kryterium podziału niemal jednolitej kulturowo populacji na Finów (luteran) i Karelów (prawosławnych).

Obecnie pewne fińskie ziemie położone w sąsiedztwie rosyjskiej Karelii, które historycznie przez pewien czas związane były z Karelią, zostały wyodrębnione w dwa rejony: Karelia Północna i Karelia Południowa, wchodzące w skład fińskich prowincji – odpowiednio jako Finlandia Wschodnia i Finlandia Południowa.

Ludność stanowią głównie Finowie, pewną grupę także Karelowie, zaś największymi miastami są Lappeenranta i Joensuu.

Obecnie na historycznych karelskich ziemiach Karelowie stanowią niewielką mniejszość.

W XX w. w rosyjskiej Karelii intensywne osadnictwo doprowadziło do tego, iż udział Karelów w populacji z roku na rok systematycznie spadał, czemu sprzyjały małżeństwa mieszane, z których dzieci uważały się zazwyczaj za Rosjan. W wyniku tego w ostatnich latach istnienia ZSRR Karelowie stanowili ok. 12% ludności Karelskiej ASRR. Po rozpadzie tego kraju kryzys gospodarczy spowodował emigrację ludności z Karelii, przy czym poziom emigracji wśród [Karelów, wyjeżdżających głównie do Finlandii był wyższy niż wśród Rosjan, i obecnie Karelowie stanowią tylko niewiele ponad 9% społeczności, przy czym ich osadnictwo skupione jest na obszarach wiejskich i rzadko zaludnionych, gdzie stanowią większość.

Większość ludności karelskiej opuściła tereny Przesmyku Karelskiego po przekazaniu tych ziem Szwecji w 1617, a osiedlili się na nim Finowie i – w mniejszym stopniu – Szwedzi.

W czasie II wojny światowej, po zajęciu tych ziem przez ZSRR w wyniku wojny zimowej (marzec 1940) zdecydowana większość dotychczasowej ludności opuściła swe domy i wyjechała do Finlandii. W ich miejsce przybyła pewna liczba osadników z ZSRR, głównie Rosjan. Nie zdążyli oni jednak zaludnić opuszczonych przez Finów ziem, gdyż już w 1941, w wyniku działań tzw. wojny kontynuacyjnej ziemie te ponownie zajęli Finowie, co umożliwiło powrót uchodźców (powróciło jednak tylko ok. 60% spośród tych, którzy wyjechali). Po II wojnie światowej Finowie ponownie zostali repatriowani, teren ten zaludnili Rosjanie.

Na obszarze fińskiej Karelii Karelowie nigdy nie byli narodowością dominującą liczebnie, a ich udział w populacji systematycznie spadał od XIX w. w wyniku przyjmowania fińskiej świadomości narodowej, czemu sprzyjały wyższy poziom fińskiej kultury oraz pokrewieństwo językowe i kulturowe obu narodów.

 Osobny artykuł: Historia Karelii.

Zasiedlanie obszaru dzisiejszej Karelii rozpoczęło się w IX-VIII tys. p.n.e. Głównymi zajęciami ówczesnych mieszkańców były myślistwo i rybołówstwo. Kultury tych ludów, których przynależność etniczna nie jest znana, pozostawiły po sobie zabytki, m.in. w postaci petroglifów. Od I tys. p.n.e. na terenach kraju rozpoczęto produkcję żelaza z lokalnych złóż. Obszary kraju zamieszkiwały wówczas plemiona ugrofińskie – przodkowie dzisiejszych Karelów (na większości terytorium), Wepsów (w pobliżu jezior Ładoga i Onega), oraz Lapończyków (na północy). W początku II tys. p.n.e. część Karelów zasiedliła tereny położone w pobliżu Zatoki Botnickiej i Morza Białego.

W IX i X w. powstały na terenie Karelii pierwsze organizmy państwowe. Główny ośrodek gospodarczy i kulturalny kraju znajdował się nad jeziorem Ładoga, gdzie powstała stolica Karelii – Käkisalmi. W tym czasie nasiliły się wpływy kultury słowiańskiej i nabrały one politycznego charakteru, gdyż Karelia weszła w strefę wpływów Rusi Kijowskiej. W okresie tym Karelowie utrzymywali ożywione kontakty handlowe nie tylko ze Słowianami, ale także z Normanami i Bułgarami Nadwołżańskimi. Po rozpadzie Rusi Kijowskiej w XII w. Karelia stała się częścią Republiki Nowogrodzkiej. Początkowo, do lat 70. XIII w. była to zależność o charakterze lennym, a w latach następnych kraj bezpośrednio wszedł w skład państwa nowogrodzkiego. W owym czasie nadal główną dzielnicę kraju, o największym zaludnieniu i najbardziej rozwiniętą gospodarczo stanowiła południowo-zachodnia część Karelii, dzisiaj w dużej mierze pozostająca poza granicami republiki, zaś centrum plemiennym (a potem administracyjnym) był gród Käkisalmi (obecnie jest to miasto Prioziorsk, w obwodzie leningradzkim).

W 1227 r. książę nowogrodzki, Włodzimierz Wsiewołodowicz schrystianizował Karelów, a wkrótce potem prawosławie przyjęli także Wepsowie.

Prawosławni mieszkańcy Karelii walczyli wspólnie z Nowogrodzianami przeciw niemieckim i szwedzkim próbom ekspansji w rejonie Morza Bałtyckiego. Mimo to w końcu XIII w. Szwedzi opanowali część ziem w południowo-zachodniej Karelii, w rejonie Przesmyku Karelskiego, gdzie w 1293 roku założyli twierdzę w Viipuri (Wyborg). Ten stan rzeczy został usankcjonowany przez pokój w Pähkinäsaari w 1323 r.

W okresie zależności Karelów od Nowogrodu społeczeństwo przeszło od opisywanej we wspólnym dla Finów i Karelów eposie Kalevala wspólnoty plemiennej o charakterze rodowym, do feudalizmu. W tym czasie także uformowała się ostatecznie narodowość karelska.

W 1478 r. zdecydowana większość Karelii wraz z innymi ziemiami dotychczas wchodzącymi w skład Nowogrodu weszła w skład państwa rosyjskiego. Zachodnie tereny kraju nadal pozostawały w składzie szwedzkiej Finlandii.

W końcu XVI w. ponownie rozpoczęła się szwedzka ekspansja na ziemie rosyjskiej Karelii. W 1581 r. Szwedzi zdobyli Korielę i zajęli cały Przesmyk Karelski, a także inne obszary, na których pozostawali do roku 1595 r., kiedy to ziemie te odzyskała Rosja. Jednak już po 16 latach, w 1611 r. po sześciomiesięcznym oblężeniu twierdza Koriela padła ponownie. W traktacie pokojowym z 1617 r. zwanym pokojem stołbowskim Rosja zmuszona była odstąpić Szwecji całość ziem Przesmyku Karelskiego a także inne obszary, co pociągnęło za sobą przesiedlenia dużej liczby Karelów na terytorium państwa rosyjskiego. Przesiedleńcy osiedlali się w rejonach przyległych do Karelii, lub w centralnej Rosji. Największa ich liczba (25 000-30 000osób) osiadła w rejonie Tweru, gdzie wykształciła się z nich grupa etniczna tzw. twerskich Karelów.

W 1649 r. założono nowe centrum administracyjno-handlowe Karelii – twierdzę Ołoniec, która zastąpiła znajdującą się w rękach szwedzkich Korielę (noszącą wówczas szwedzką nazwę Kexholm). W XVII w. nastąpił znaczny rozwój hutnictwa żelaza na terenie kraju.

W 1710 r. car Piotr I pokonał Szwedów w rejonie Przesmyku Karelskiego i zajął historyczne karelskie ziemie w tej części kraju, zaś na mocy traktatu pokojowego z Nystad w 1721 r. formalnie przyłączył do Imperium Rosyjskiegogo pozostającą dotychczas w rękach szwedzkich południowo-zachodnią Karelię.

W XVIII w. większość terytorium rosyjskiej Karelii wchodziła w skład najpierw guberni petersburskiej, następnie nowogrodzkiej, a od 1784 r. – guberni Ołonieckiej (z centrum w Pietrozawodsku). Pozostała część znajdowała się w składzie guberni wyborskiej i archangielskiej.

Po opanowaniu przez Rosję szwedzkiej Finlandii i utworzeniu w 1809 r. Wielkiego Księstwa Finlandii – autonomicznej prowincji Cesarstwa Rosyjskiego włączono w jego skład tereny północnej części Przesmyku Karelskiego oraz pewne obszary Karelii położone na północ od niego, pozostające dotąd w bezpośredniej władzy Rosji. Ziemie te, od czasu exodusu Karelów z początku XVII w. zamieszkane były w większości przez Finów, osiadłych na częściowo wyludnionych terenach.

W wieku XIX zamieszkująca częściowo w fińskiej części Karelii ludność karelska uległa w dużej części wynarodowieniu pod wpływem wyżej rozwiniętej kultury fińskiej, zaś w rosyjskiej części coraz intensywniej osiedlali się Rosjanie. Odtąd drogi rozwoju obu części kraju całkowicie się rozeszły.

Po I wojnie światowej, gdy Finlandia odzyskała niepodległość, przejęła granice po Wielkim Księstwie Finlandii. Spowodowało to, iż w pobliżu drugiego co do wielkości miasta ZSRR – Leningradu – znajdowała się granica państwowa. Związek Radziecki uznał ten fakt za potencjalne zagrożenie i w 1939 r. w ultymatywnej formie zażądał przekazania tych terenów, mając za nic jakiekolwiek zasady prawa międzynarodowego. Spodziewana odmowa miała bowiem stać się pretekstem do najazdu na Finlandię i w konsekwencji ustanowienia w tym kraju władzy komunistycznej i włączenia go w skład ZSRR.

Zgodnie z oczekiwaniami Finlandia odmówiła spełnienia radzieckich żądań i w wyniku tego 30 listopada 1939 ZSRR dokonał agresji na ten kraj, która rozpoczęła tzw. wojnę zimową. Nieudolność radzieckiego dowództwa spowodowała, iż mimo ogromnej przewagi liczebnej i technologicznej Armia Czerwona poniosła bardzo duże straty i dopiero po kilku miesiącach przełamała fiński pas umocnień zwany linią Mannerheima. Długotrwały opór uniemożliwił realizację planu podboju i sowietyzacji Finlandii, jednak traktat pokojowy – jakkolwiek utrzymywał niepodległość tego kraju – przekazywał ZSRR ok. 10% terytorium, w tym cały obszar Przesmyku Karelskiego oraz pewne ziemie w zachodniej Karelii.

Prawie cała ludność tego obszaru przeniosła się w nowe, okrojone granice Finlandii.

Wykaz najludniejszych miast na terenie historycznej Karelii:

	miasto	populacja (2014)	państwo (2016)	region administracyjny (2016)	państwo (1930)
1.	Pietrozawodsk	272 101		Republika Karelii
2.	Wyborg	80 265		Obwód leningradzki
3.	Joensuu	75 024		Karelia Północna
4.	Lappeenranta	72 834		Karelia Południowa
5.	Kondopoga	31 646		Republika Karelii
6.	Kostomuksza	29 036		Republika Karelii
7.	Siegieża	28 117		Republika Karelii
8.	Imatra	28 074		Karelia Południowa
9.	Prioziersk	18 890		Obwód leningradzki
10.	Sortawała	18 857		Republika Karelii

Zobacz hasło Karelia w Wikisłowniku

• godło Karelii
• historia Karelii
• rosyjska republika Karelia
• Przesmyk Karelski