Kaplica Trójcy Świętej w Lublinie (pot. Kaplica Zamkowa) – kaplica znajdująca się na dziedzińcu zamkowym w Lublinie, połączona z częścią muzealną zamku. Kaplica stanowi integralną część obiektu.
Historia
Plan kaplicy
Kaplica została zbudowana pomiędzy latami 1341 a 1370[1] w czasach panowania Kazimierza Wielkiego. Mury całej kaplicy – nawy i prezbiterium, w obu ich poziomach – powstały wg jednej koncepcji[1]. Posiadała nawę oraz wielokątne prezbiterium, do którego, przypuszczalnie krótko po rozpoczęciu budowy, dostawiono z obu stron zamkowe mury obwodowe[1]. Z inicjatywy Władysława Jagiełły kaplica została przed 1418 rokiem ozdobiona malowidłami bizantyjskimi[2][3]. W bryle kościoła dominowały dwa strome, schodkowe szczyty, które przetrwały do lat pięćdziesiątych XVII wieku. Dolną kondygnację przeznaczono na kryptę dla zmarłych kapelanów i miejscowych dostojników, zaś górną dla potrzeb religijnych. Wieloboczne prezbiterium oraz kwadratowa nawa sklepione były żebrowo. Sklepienie nawy podtrzymywał centralnie osadzony filar. Ten element konstrukcyjny był typowy dla architektury sakralnej i świeckiej w okresie panowania Kazimierza Wielkiego. W okresie renesansu kościół miał nadal charakter gotycki, chociaż wejście umieszczono na poziomie pierwszego piętra i ujęto je w nowy renesansowy portal, wykonany w warsztacie kamieniarskim Komasków. Dopiero w XVII wieku fasada świątyni była już zwieńczona szczytem w stylu renesansu lubelskiego.
W drugim dziesięcioleciu XV wieku podjęte zostały prace malarskie we wnętrzu kościoła. Wykonał je anonimowy zespół malarzy ruskich pod kierownictwem mistrza Andrzeja. Ściany i sklepienie pokryte zostały polichromią w stylu rusko-bizantyńskim. Malowidła ukończono w 1418 roku, co zostało utrwalone cyrylicą na tablicy fundacyjnej w łuku tęczowym kościoła. Poza scenami religijnymi zdobiącymi wnętrze kościoła znajdują się tu dwa portrety Władysława Jagiełły. Polichromię wykonano różnymi technikami: na suchym i na mokrym tynku, farbami temperowymi.
Kres świetności budowli przyniósł dekret Piusa VII z 1818 roku, ograniczający dochody mansjonarzy[4]. Podczas prac nad nową budowlą więzienną, w latach 1823–1826, kościół został połączony z zabudowaniami neogotyckimi i stał się kaplicą więzienną. Z zewnątrz i od wewnątrz otynkowano go, przez co zniszczono bezcenne malowidła. W końcu XIX wieku kaplica więzienna uległa niewielkim przeobrażeniom: zdemontowano zewnętrzne schody, a portal przekształcono w okno. W 1899 roku Józef Smoliński odkrył fragmenty XV-wiecznej polichromii[5][6]. W latach 1917–1918 odsłonięto dalsze partie malowideł.
W latach 50. XX wieku, po przeznaczeniu zamku na cele kultury, rozpoczęto gruntowną renowację kościoła. Około 1970 roku usunięto z dachu kaplicy dachówkę ceramiczną i położono w to miejsce blachę. Zdjęto zewnętrzne tynki oraz zrekonstruowano zabytkowe freski. Renowacja i konserwacja malowideł zakończona została w 1997 roku[7].
W sierpniu 2007 trwały prace mające na celu zalepienie pęknięć ścian prezbiterium. Pod fundamenty kaplicy zostały podłożone masywne podpory betonowe. Pęknięcia, mające nawet do 1 cm szerokości, spowodowała deszczówka, która wypłukiwała grunt spod fundamentów. Możliwe, że uszkodzenia powstały ponad sto lat wcześniej. Wstrzykiwano w nie ponad 2 tysiące litrów substancji klejącej, mieszaniny białego cementu i ciasta wapiennego. Na sklepieniu prezbiterium ułożono wzmacniającą siatkę z włókna węglowego zatapianej w matrycy mineralnej. Nad sklepieniem zainstalowano stalową opaskę, utrzymująca całą konstrukcję. Na wiosnę 2008 odbyła się ostatnia faza prac: usunięto ślady pęknięć i przykryto je zrekonstruowanymi freskami.
Freski
Nie wiadomo kiedy rozpoczęto pracę przy polichromii. W najstarszej księdze miejskiej Lublina widnieje wzmianka z 1407 roku o wydatkach na prace malarskie w kaplicy. Malowidła zaś ukończono 10 sierpnia 1418 roku, w dzień św. Wawrzyńca.
Fundatorem fresków bizantyjsko-ruskich był król Władysław Jagiełło. Freski wykonane były przez kilku malarzy, główny mistrz Andrzej – jego imię widnieje w napisie fundacyjnym – był autorem większości fresków związanych z cyklem świąt i męką Pańską. W cyklu świąt występują wzory tradycyjne będące charakterystycznymi dla Bizancjum, w cyklu męki Pańskiej zaś wzory serbsko-atoskie.
Za wizerunek Chrystusa, scenę Zwiastowania, postaci proroków, świętych i aniołów odpowiadał Cyryl, którego cechami charakterystycznymi były frontalne ujęcie postaci i jednolity typ twarzy. Malarz reprezentował manierę hieratyczno-ikonową[6].
Freski znajdujące się na ścianie tęczowej oraz dolnej strefie nawy wykonane są przez malarza Juszko, który związany był ze środowiskiem halicko-wołyńskim. W swoich pracach stosował archaiczne schematy ikonograficzne.
Technika wykorzystana do dekoracji lubelskiej kaplicy to nanoszenie roztartych z wodą barwników na mokrą zaprawę wapienną zawierającą cięte włókna lnu i słomy. Wykonawcy za każdym razem przygotowywali zaprawę potrzebną do wykonania dziennej partii. Spośród naturalnych pigmentów stosowano: biel świętojańską, malachit, węgiel drzewny, azuryt oraz glinki żelazowe. Końcowym etapem prac było pozłacanie nimbów i szczegółów szat[8].
Wnętrze kaplicy
Sklepienie kaplicy w chórze Fresk na południowej ścianie prezbiterium Freski na sklepieniu nawy Fresk na północnej ścianie nawy Nawa Władysław II Jagiełło klęczy przed Matką Bożą, fresk Wnętrze po renowacji
Wszystkie freski kaplicy Trójcy Świętej w Lublinie tworzą spójny program ikonograficzny, osadzony na kanonie bizantyńskim. Kompozycje są uporządkowane według hierarchii, zaczynając od najwyższych partii sklepienia, gdzie umieszczono Chrystusa w majestacie, Ducha Świętego i aniołów, po niższe strefy przedstawiające wydarzenia ziemskie[4]. Kaplica, choć architektonicznie niezgodna z przestrzenią typową dla kościoła bizantyńskiego, zachowuje ten układ.
Dekoracja kaplicy została poddana wielu procesom konserwatorskim, z których pierwsze miały miejsce już pod koniec XIX wieku. Fragmenty fresków odkrył Józef Smoliński, a kolejne prace prowadzono na przełomie XIX i XX wieku pod kierownictwem Cesarskiej Komisji Archeologicznej z Petersburga. W XX wieku kaplica przeszła wiele etapów konserwacji, w trakcie których przywrócono część utraconych fresków, a w 1997 roku, po zakończeniu prac, ponownie udostępniono kaplicę zwiedzającym.[9]
Ta sekcja jest niekompletna. Jeśli możesz, rozbuduj ją.
Architektura
Kaplica należy do dwukondygnacyjnych jednofilarowych świątyń powszechnych w łacińskiej średniowiecznej Europie. Jest podzielona na kondygnacje. Taki zabieg uwarunkowany był jej funkcją jako kaplicy królewskiej. W górnym kościele odprawiano liturgię z udziałem króla lub osób związanych z dworem. W budowli część przyziemna była zapleczem dla duchownych. Przejście między kondygnacjami umożliwiały strome schody umieszczone w grubości murów ścian północnej i południowej. Górna kaplica ma kwadratową nawę i wieloboczne wydłużone prezbiterium. Pośrodku nawy stoi ośmioboczny filar podpierający gwiaździste sklepienie. Nawę i prezbiterium oddziela prosty, wycięty w murze łuk tęczowy. Obie kondygnacje mają jednakowy układ przestrzenny wnętrza, charakterystyczny dla późnego gotyku. Rozwiązania konstrukcyjne, żebra sklepienne, wsporniki, zamknięte ostrym łukiem okna i portale decydują o przynależności architektury kaplicy do kultury zachodniej Europy. Wszechobecne dekoracje malarskie należą do kręgu kultury bizantyńskiej i oparte są na uświęconym wielowiekową tradycją kanonie ikonograficznym[10].
Upamiętnienia
22 maja 2017 roku Narodowy Bank Polski wyemitował okolicznościową monetę pięciozłotową z serii „Odkryj Polskę” przedstawiającą Kaplicę Trójcy Świętej[11].
↑ abcMaria Brykowska, Architektura królewskiej kaplicy św. Trójcy na zamku w Lublinie, [w:] Sztuka około 1400. Materiały sesji SHS, Poznań, XI 1995, red. – Teresa Hrankowska, Warszawa 1996, „Arx Regia” – Ośrodek Wydawniczy Zamku Królewskiego w Warszawie, t. 1, s. 127–145.
↑A.Różycka-Bryzek, Uwagi o referacie T. M. Trajdosa pt. „Treści ideowe wizerunków Jagiełły w kaplicy św. Trójcy na zamku lubelskim”, „Biuletyn Historii Sztuki” 1980, t. 42, s. 438.
↑A. Różycka-Bryzek, Freski bizantyńsko-ruskie fundacji Jagiełły w kaplicy zamku lubelskiego, Lublin 2000, s. 17.
↑JolantaJ.Żuk-OrysiakJolantaJ., AndrzejA.FrejlichAndrzejA., MarcinM.MichniowskiMarcinM. (red.), 600 lat fresków w Kaplicy Trójcy Świętej na Zamku Lubelskim: historia, teologia, sztuka, konserwacja: praca zbiorowa, Lublin: Muzeum Narodowe w Lublinie, 2021, ISBN 978-83-61073-91-8 [dostęp 2024-10-30]. Brak numerów stron w książce
Kaplica Trójcy Świętej na Zamku Lubelskim. Historia, teologia, sztuka, konserwacja, BarbaraB.Paprocka (red.), Jan AndrzejJ.A.Sil (red.), Lublin: Muzeum Lubelskie, 1999, ISBN 83-901842-7-3, OCLC830299686. Brak numerów stron w książce
Maria Brykowska, Architektura królewskiej kaplicy św. Trójcy na zamku w Lublinie, [w:] Sztuka około 1400. Materiały sesji SHS, Poznań, XI 1995, red. – Teresa Hrankowska, Warszawa 1996, „Arx Regia” – Ośrodek Wydawniczy Zamku Królewskiego w Warszawie, t. 1, s. 127–145
