Kaligrafia chińska (chiń. upr.书法; chiń. trad.書法; pinyinshūfǎ; dosł. „sposób pisania”) – sztuka kaligraficzna rozwinięta w Chinach, wykorzystująca pismo chińskie. Wykonywana, podobnie jak malarstwo, na papierze za pomocą pędzla kaligraficznego i czarnego tuszu (zob. cztery skarby gabinetu). W odróżnieniu od kaligrafii europejskiej nie była wyłącznie sztuką dekoracyjną i sposobem pięknego pisania, ale miała status samodzielnej sztuki, a dzieła kaligraficzne były wysoko cenione, oprawiane jak obrazy i kolekcjonowane. Rozwinęła się w pełni od czasów dynastii Jin i jest kontynuowana do dnia dzisiejszego. Wchodziła w skład tzw. czterech sztuk (które winien znać każdy wykształcony człowiek), a w połączeniu z poezją chińską i malarstwem, tworzyła tzw. „trzy doskonałości”. Umiejętność tworzenia kaligrafii była oznaką człowieka uczonego, osoby o wysokim statusie (wśród wybitnych kaligrafów byli nawet cesarze); osoby takie, zwłaszcza politycy zaznaczały swój patronat podarunkiem w postaci dzieła kaligraficznego. Z kaligrafii chińskiej wywodzą się inne kaligrafie wschodnioazjatyckie (japońska, koreańska i wietnamska).
Pismo chińskie wywodzi się od pisma piktograficznego, ale bardzo wcześnie przyjęło postać pisma ideofonograficznego[1], w którym forma znaku przedstawia pewne informacje o jego wymowie, a także znaczeniu. Te cechy pisma wykorzystywane były dla celów poetyckich i magicznych. Np. taoistyczni magowie tworzyli amulety zawierające wiele znaków o tym samym kluczu (części przekazującej znaczenie), by spotęgować magiczne działanie, sugerowane przez ów klucz (np. wody, pioruna itp.). Wang Wei, poeta tangowski, w wierszu opisującym rozkwitanie pączka hibiskusa, łączy znaki proste i złożone, przez co rozwój kwiatu można równocześnie odczytać ze znaczenia znaków, jak i zobaczyć w ich coraz bardziej skomplikowanych formach. Kaligrafia i poezja chińska wykorzystują te graficzne oraz sakralne cechy i konotacje pisma chińskiego[2].
Kaligrafia chińska wykorzystywała graficzne elementy chińskich znaków: kierunek kresek i jego zmianę, ich grubość, wzajemne rozłożenie wewnątrz znaku itp. Indywidualność twórcy przejawiała się w sposobie ich stawiania, celowym lub nieumyślnym odstępstwie od reguł pisania kresek, ich dynamiczności, sposobie łączenia i ogólnej kompozycji napisu[3].
Historia kaligrafii
Historia pisma chińskiego, w tym tworzenia ozdobnych napisów, sięga czasów dynastii Shang, ale wczesne typy pisma jak np. pismo małopieczęciowe były dość trudne do pisania; podobnie, wczesne materiały piśmiennicze, jak listewki bambusowe, bardzo ograniczały piszących. Rozpowszechnianie się za czasów dynastii Han papieru i pędzla jako narzędzi pisarskich oraz opracowanie „miękkiego” i łatwego w zapisie pisma kancelaryjnego lishu, umożliwiło rozwój kaligrafii jako samodzielnej sztuki. Kombinacja nowego pisma i nowego nośnika pisma pozwoliła piszącym na swobodniejsze tworzenie, większą zmienność kresek i ekspresję[4]. Znanymi kaligrafami tego okresu byli Zhong Yao i Zhang Zhi[5]; Cai Yong pozostawił pierwsze znane nam dzieło krytyczne na temat kaligrafii[6].
Z końcem dynastii Han, w czasach dynastii Jin, nastąpił gwałtowny rozwój kaligrafii, co łączyło się z upowszechnieniem płynniejszego i mniej formalnego od lishu pisma kursywnego caoshu. Umożliwiło on artystom swobodniejszą ekspresję w piśmie bardziej energicznym, osobistym niż dotychczasowe style, a nawet – niż jakikolwiek inny typ pisma na świecie[7]. Z tego okresu znanych jest ponad 100 kaligrafów. Wśród nich wyróżniała się kobieta, dama Wei[8], nauczycielka największego chińskiego kaligrafa Wang Xizhi[9]. Wang był znawcą pisma wzorcowego, ale stworzył własny, swobodniejszy styl, wersję pisma bieżącego[10]. Jego syn, Wang Xianzhi, kontynuował eksperymenty, tworząc styl łączący pismo bieżące i kursywne (trawiaste)[11]. Obaj Wangowie, podobnie jak inni twórcy ich czasów pozostawali pod silnym wpływem filozofii i estetyki taoizmu[12]. Przedmowa do rękopisu z Altany Orchidei autorstwa Wang Xizhi uznawana jest za najwybitniejszy wzór chińskiej kaligrafii, a dzieła obu Wangów wywarły ogromny wpływ na tę sztukę, zwłaszcza za czasów dynastii Tang. Cesarz Tang Taizong cenił Przedmowę tak wysoko, że oryginał zabrał ze sobą do grobu[10]. Wang Xizhi jest uważany za twórcę „południowej szkoły” kaligrafii, podczas gdy „szkoła północna”, rozwijająca się zwłaszcza za czasów i na terenie północnego państwa Wei zachowała bardziej formalną i "kanciastą" postać pisma dynastii Han[13].
Epoka Tang to okres dojrzewania pisma wzorcowego. Najsławniejszymi kaligrafami tego okresu są Ouyang Xun, Yu Shinan, Chu Suiliang i Xue Ji[14]. Pismo okresu Tang jest zdyscyplinowane, regularne i uporządkowane, w odróżnieniu od swobodniejszego i płynniejszego stylu czasów Jin[15]. Równocześnie jednak doszło do pewnej syntezy stylów „północnych” i „południowych”, do czego przyczynił się zwłaszcza Yan Zhenqing. Istotne były też szkoły związane z taoistami i buddystami chan, często praktykujące swobodne style „dzikiej kursywy”[16]. Na rozwój kaligrafii miał poważny wpływ dwór – cesarze Tang Taizong i Tang Xuanzong byli uznanymi kaligrafami (stela z Klasykiem Nabożności Synowskiej tego ostatniego do dziś znajduje się w „Lesie Stel” w Xi’anie). W epoce tej pojawiło się też wiele dzieł z zakresu krytyki, z których najważniejsze Shu duan (Oceny kaligrafii) Zhang Huaiguana (VIII w.)[17].
Pismo bieżące (xingshu) dominowało w sztuce songowskiej, która ceniła elegancję, swobodne wyrażanie emocji i uwolnienie się od ograniczeń. Takiemu nastawieniu w kaligrafii odpowiadały style płynniejsze, mniej regularne, nawiązujące do mistrzów ery Jin, takie jak xingshu i kursywa[18]. Wielkimi mistrzami dynastii Song byli: Su Shi, Huang Tingjian i Mi Fei[19].
Wśród twórców z epoki Ming należy wymienić postulującego spontaniczność i impulsywność w sztuce Dong Qichanga, w którego dużych, płynnie łączonych znakach cechy te się wyraźnie zaznaczają[20]. Z artystów wczesnego okresu Ming, prace Wen Zhengminga charakteryzują się łączeniem stylów tangowskich i songowskich, kombinowaniem stabilnej kompozycji z wielką siłą; pisma współczesnego mu Zhu Yunminga charakteryzują się z kolei swobodą i energią wyrażoną w swobodnie płynących znakach „dzikiej kursywy”[21].
W czasach qingowskich wielu twórców odwróciło się od „manieryzmu” widocznego w sztuce poprzedniej dynastii Ming na rzecz prostoty i studiowania dawnych wzorów, np. inskrypcji na stelach. Niektórzy twórcy jak Fu Shan świadomie rezygnowali z elegancji i płynności, by zaznaczyć swoją niezależność i nonkonformizm[20]. Zaznaczył się wtedy trend „archaizacji”, eksperymentowania z dawnymi stylami pisma, studiowania dawnych inskrypcji np. z czasów północnej dynastii Wei. Kang Youwei postulował reformę kaligrafii wraz z reformą polityczną. Na przełomie XIX i XX w. próbowano też łączenia różnych stylów pisma, w tym przedkaligraficznych, jak pismo pieczęciowe. Po 1949 r. i zwycięstwie komunistów, kaligrafia była dalej szeroko nauczana i praktykowana. Jednym z jej entuzjastów był Mao Zedong[22].
Rozwój znaków pisma chińskiego zakończył się zasadniczo z powstaniem pisma kancelaryjnego (chiń. upr.隶书; chiń. trad.隷書; pinyinlìshū) w III w. p.n.e. Dziś ten styl jest wykorzystywany jako świadomie archaiczny. Kolejne style kaligraficzne to:
Pismo trawiaste, chiń. upr.草书; chiń. trad.草書; pinyincǎoshū – swobodne, szybkie pismo stosowane od czasów dynastii Han, charakteryzuje się znaczną ekonomią ruchów podczas pisania dzięki pomijaniu niektórych elementów znaku i łączeniu innych w większe całości;
Pismo bieżące, chiń. upr.行书; chiń. trad.行書; pinyinxíngshū – odmiana uproszczona, pośrednia między pismem trawiastym i kancelaryjnym. Część elementów jest łączona, ale znaki mają dość regularną formę i są w pełni czytelne. powstała ok. I-II wieku.
Pismo wzorcowe, chiń. upr.楷书; chiń. trad.楷書; pinyinkǎishū – najbardziej typowa dziś odmiana chińskiego pisma, zbliżona do lishu; wszystkie elementy są zaznaczone, a poszczególne kreski i kropki kreślone oddzielnie; często stosowane do pism urzędowych[25].
Lishu, odbitka z kamiennej steli
Caoshu, swobodna „dzika kursywa”, autorstwa Zhang Xu
Najsławniejszym chińskim kaligrafem jest Wang Xizhi, a najsławniejszym dziełem – znana tylko z kopii Przedmowa do rękopisu z Altany Orchidei (Lantingji Xu); jego syn Wang Xianzhi, też jest uznawany za wielkiego mistrza tej sztuki. Większość chińskich malarzy i poetów była równocześnie kaligrafami; raczej nie ma artystów specjalizujących się wyłącznie w kaligrafii[26]. Wielkimi kaligrafami byli m.in.:
Sztabka chińskiego tuszu i kamień do rozcierania go z wodą
Proces
Dwie podstawowe pozycje pisarskie to stojąca i siedząca[28]. Pisze się najczęściej na poziomo rozłożonym arkuszu papieru, siedząc w stabilnej pozycji, z wyprostowanym kręgosłupem; środek ciężkości winien być lekko przesunięty do przodu, ale należy unikać nadmiernego pochylania się do przodu i zwieszania głowy nad stołem. Łokcie szeroko rozłożone i oparte o stół; przy pisaniu małych znaków nadgarstek opiera się o stół, przy większych jest lekko uniesiony – technika z wysoko uniesionym nadgarstkiem, stosowana przy dużych znakach uznawana jest za najbardziej zaawansowaną[29]. Pisząc na stojąco należy przybrać podobną, wyprostowaną, ale nie napiętą posturę. Nowicjusze bywają często zmęczeni utrzymywaniem właściwej pozycji, niemniej nauczyciele i mistrzowie kaligrafii podkreślają zaangażowanie całego ciała w tworzenie dzieła[28].
Pędzel należy trzymać prostopadle do papieru, lekko, bez usztywniania nadgarstka, w trzech palcach (można oprzeć o czwarty, serdeczny). Palec wskazujący i kciuk trzymają pędzel, środkowy przez lekki nacisk pozwala na zmianę jego kąta. Wzrok winien śledzić ruch pędzla na papierze[30].
Pisać należy w spokoju i bez pośpiechu, w warunkach pozwalających na relaks i koncentrację[31]. Mistrz kaligrafii, Yu Shinan (VII w.), podkreślał, że aby pisać, trzeba „odrzucić wszystkie myśli i skupić się na rzeczywistości duchowej”, uspokoić umysł, co przełoży się na subtelność w stawianiu znaków. Niezrównoważony oddech miał prowadzić do brzydkich znaków, niespokojny umysł – do nieodpowiedniego pisma[32].
Ćwiczenie kaligrafii ma doprowadzić do pełnej biegłości, by móc przejść na poziom ekspresji emocji poprzez pismo; stąd wiele jest opowieści o adeptach tej sztuki ćwiczących bezustannie i długotrwale, kosztem czasu na sen i posiłki. Zhong Yao miał ćwiczyć 30 lat, Wan Wenming codziennie dziesięć razy przepisywać Esej tysiąca znaków, a Deng Shiru każdego dnia zużywać całą tafelkę tuszu[33].
Rozwijanie papieru. W chińskiej kaligrafii używa się papieru cienkiego, chłonącego wodę.
Typowa pozycja kaligraficzna
Kaligrafowanie. Pędzel powinien być prowadzony prostopadle do papieru.
Mówi się, że dobry artysta pracuje całym ciałem i całą duszą.
Przystawienie pieczęci autora, służącej jako podpis
Kaligrafia w Chinach uznawana była za sztukę równorzędną, a nawet przewyższającą malarstwo. Używała tych samych narzędzi i technik, przez co umiejętności malarskie lub pisarskie mogły zostać zastosowane w tworzeniu dzieł drugiej sztuki (pisania lub malowania)[34].
Podobnie jak w rysunku, ceniono dzieła kaligraficzne za kompozycję, proporcje między elementami i równowagę między nimi, jedność całości[35]. Pismo powinno być szybkie, dynamiczne, żywe i energiczne i wyrażać indywidualność twórcy[36] oraz emocje twórcy[37]. W tym różni się od kaligrafii europejskiej, która ceniła powtarzalność i ozdobność[37].
Znaczenie i wykorzystanie kaligrafii
Kaligrafia chińska była przede wszystkim sztuką użytkową, służącą sporządzaniu pięknych i eleganckich napisów: wierszy, aktów urzędowych, napisów na świątyniach, a także szyldów i reklam. Istotne było też tworzenie pamiątkowych inskrypcji – część z nich kuto w kamieniu. Ważnym zastosowaniem kaligrafii była epistolografia, w której piękne pismo współgrało z elegancką treścią listu[38]. Wykorzystywana była także do sporządzania noworocznych napisów, umieszczanych na domach z okazji Chunjie[39]. Reklamowe i ozdobne kaligrafie są wciąż w powszechnym użyciu, podobnie jak kontynuowana jest tradycja umieszczania kaligrafii wśród natury, w szczególnie pięknych miejscach widokowych. Sławne góry pełne są inskrypcji, często wielometrowych, wykutych w skałach; jednym z największych zbiorów takiej kaligrafii pod gołym niebem jest Tai Shan[40].
Chińska kaligrafia wykraczała jednak poza funkcje czysto użytkowe, które wypełniała też kaligrafia europejska. Uznawano ją za samodzielną, bardzo wysoko cenioną sztukę, a kaligrafowane napisy oprawiano na wzór obrazów[39]. Kaligrafia współistniała z malarstwem – typową praktyką było łączenie poezji z obrazem, przez umieszczenie wykaligrafowanego wiersza na malowidle. Inną częstą praktyką było dopisywanie inskrypcji pochwalnych lub wyrażających uczucia wzbudzone przez dany obraz. Umieszczenie napisu na obrazie nie było jego dewastacją, przeciwnie – podnosiło jego wartość (pod warunkiem, że kaligrafia była wysokiej klasy)[41].
Kaligrafia pełniła też istotną funkcję ekspresyjną. Wyćwiczeni kaligrafowie, biegli w sztuce pisania, nie koncentrowali się już na stawianiu znaków, lecz – poprzez nie – dawali upust swoim uczuciom. Cai Yong, autor Sztuki pędzla, twierdził, że by pisać, trzeba „puścić wodze sercu”, uwolnić uczucia i wyrazić je na piśmie. Dla uczonych konfucjańskich kaligrafia stawała się artystycznym językiem wyrażania emocji i życia duchowego. Uznawano, że istnieje odpowiedniość między stanem ducha twórcy a dziełem kaligraficznym, którą wprawny odbiorca jest w stanie dostrzec przez minimalne zmiany w formach ideogramów. Pismo stawało się sposobem ekspresji nie treści językowej, lecz emocjonalnej. Stąd wielu twórców bezustannie ćwiczyło, nie dla nabrania biegłości w samej sztuce pisania, lecz traktując ją jako ćwiczenie duchowe[33]. Kaligrafia chińska nigdy jednak nie stała się sztuką abstrakcyjną, czysto formalną, i zawsze pozostała związana z tekstem; nie spotyka się np. pięknie wykaligrafowanych wulgaryzmów[42].
Na podstawie pisma można było odgadnąć temperament, moralność i erudycję piszącego[43]. Ponieważ wierzono w możliwość wyrażenia stanu ducha poprzez kaligrafię, stała się ona, za czasów dynastii Tang, elementem egzaminów urzędniczych, jako sposób oceny charakteru kandydata. W następnych wiekach zrezygnowano z tej praktyki, ale eseje egzaminacyjne dalej kaligrafowano, przez co sztuka pięknego pisma była sposobem uzyskania wysokiego stanowiska i zaszczytów, a to przekładało się na jej prestiż. Fakt, że cesarze (np. Kangxi, Qianlong czy Song Huizong) byli jej praktykami, także przyczyniał się do szacunku, jakim ją darzono[4].
Kaligrafia użytkowa – znak w hotelu w Tajpej
Inskrypcja nad drzwiami świątyni w Chengdu
Kaligrafia i piękno natury – inskrypcje na Tai Shan
Kaligrafia w stylu lishu w klasycznym chińskim ogrodzie
W Japonii początkowo kaligrafowano znaki chińskie (kanji), a od IX w. także japońskie (kana); pierwotnymi ośrodkami tej sztuki były dwory arystokratyczne i klasztory buddyjskie. W pierwszej połowie X w. Ono no Tōfū zapoczątkował japoński styl kaligraficzny (style japońskie obejmują zarówno pisma przy użyciu ideogramów, jak i sylabariuszy kana). Kaligrafia japońska była pod wpływem chińskiej (cztery główne okresy zapożyczeń to: VI w., kiedy oddziaływała sztuka wczesnotangowska; VIII/IX w. – wpływy późnego dworu Tang; poł. XVII w., kiedy napłynęły dzieła w stylu Song, Yuan i Ming; i koniec XIX w. – wpływy archaizującej mody na pismo z okresu północnej dynastii Wei). Podobnie jak w Chinach, kaligrafia była ściśle związana z malarstwem, w szczególności w stylach zenga i suiboku-ga; jest istotnym elementem obrazów kakemono[44].
Koreańska kaligrafia także rozwijała się pod wpływem kolejnych stylów chińskich. Za czasów zjednoczonego królestwa Silla dominowały wpływy artystów tangowskich; styl Ouyang Xuna i Yu Shinana był naśladowany do połowy XIV w., kiedy to głównym wzorem do naśladowania stało się "miększe", bardziej zaokrąglone pismo Zhao Mengfu – tzw. styl zhao stał się podstawą późniejszej kaligrafii koreańskiej. Za czasów dynastii Joseon najwybitniejszym kaligrafem był Kim Jeong-hui, który na bazie pisma lishu rozwinął własny styl, zwany chusa (秋史體). W pierwszej połowie XX w. w Korei silne były wpływy kaligrafii japońskiej, a w drugiej – zaznaczyły się efekty promowania przez władze wyłącznego użycia pisma hangul[45]
Kaligrafia japońska (kanji), autorstwa cesarza Yoshihito
↑
Chung-yuan Chang: Spokój duszy odzwierciedlony w chińskim malarstwie. W: Adina Zemanek: Estetyka chińska. Antologia. Kraków: TAiWPN Universitas, 2008, s. 259-262. ISBN 97883-242-0808-1.
↑ ab
Zhongfeng Luo: Ukształtowanie się estetyzującego stylu życia. W: Adina Zemanek: Estetyka chińska. Antologia. Kraków: TAiWPN Universitas, 2008, s. 11-12. ISBN 97883-242-0808-1.
↑Michael Sullivan: Sztuka chińska i jej wpływ na Zachodzie. W: Adina Zemanek: Estetyka chińska. Antologia. Kraków: TAiWPN Universitas, 2008, s. 355. ISBN 97883-242-0808-1.
↑Kaligrafia. W: Jolanta Tubielewicz: Kultura Japonii: słownik. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1996, s. 135-137. ISBN 83-02-06378-9. (ang.).
Pál Miklós: Malarstwo chińskie: wstęp do ikonografii malarstwa chińskiego. (tłum.) Mieczysław Jerzy Künstler. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1987. ISBN 83-221-0353-0.
Laurence Sickman, Alexander Coburn Soper: The art and architecture of China. Londyn: Penguin Books, 1971. ISBN 0-14-056110-2.
Wendan Li: Chinese writing and calligraphy. Honolulu: University of Hawaiʻi Press, 2009. ISBN 978-0-8248-3364-0.
Tingyou Chen, Lingjuan Ren: Chinese calligraphy. Beijing: China Intercontinental Press, 2003. ISBN 7-5085-0322-8.
Michael Sullivan: The Arts of China. Berkeley: University of California Press, 1973. ISBN 0-520-02548-2.
Robert L. Thorp, Richard Ellis Vinograd: Chinese Art & Culture. New York: Harry N. Abrams, 2001.
Yuehping Yen: Calligraphy and power in contemporary Chinese society. London New York, NY: RoutledgeCurzon, 2004. ISBN 0-203-59060-0. (ang.).
