Joazaf I (zm. 18 listopada?/28 listopada1640 w Moskwie) – czwarty (de facto piąty[a]) patriarcha moskiewski i całej Rusi, sprawujący urząd w latach 1634–1640.
Pochodził z rodziny szlacheckiej. Między 1597 a 1603 złożył wieczyste śluby mnisze w monasterze Przemienienia Pańskiego na Wyspach Sołowieckich. W 1603 wyjechał z Sołowek razem z ihumenem Izydorem, mianowanym metropolitą nowogrodzkim i przez osiemnaście lat służył w eparchii nowogrodzkiej. W latach 1621–1627 był przełożonym Monasteru Pskowsko-Pieczerskiego, zaś od 1627 do 1634 – arcybiskupem pskowskim i wielkołuckim.
Do objęcia godności patriarchy rekomendował go przed śmiercią patriarcha Filaret, ojciec cara Michała Romanowa, który nie życzył sobie, by jego następca podobnie jak on sam ingerował w rządy syna. Zasugerował zatem wybór Joazafa, wiedząc, że jest on wzorowym mnichem i ascetą, lecz nie wykazuje żadnych zainteresowań politycznych. Formalnie wybór Joazafa w 1634 odbył się z zachowaniem tradycyjnych procedur – sobór biskupów wskazał trzech kandydatów do objęcia najwyższego urzędu w Kościele, zaś car wytypował z nich właśnie arcybiskupa pskowskiego.
Joazaf nie ingerował w bieżące sprawy polityki państwowej i odmawiał nawet udzielania carowi rad w tym zakresie, gdy ten tradycyjnie o nie prosił, przez co pozycja patriarchatu w państwie obniżyła się. Skupił się natomiast na działaniach na rzecz odnowy moralnej społeczeństwa. Dążył do skutecznego wdrożenia w życie postanowień Soboru Stu Rozdziałów w zakresie uporządkowania nabożeństw, zwalczał obyczaj równoczesnego wykonywania kilku fragmentów nabożeństwa w tym samym czasie oraz fałszywych jurodiwych. Jego starania nie przyniosły jednak spodziewanych efektów. Patriarcha kontynuował ponadto zainicjowany przez patriarchę Filareta przegląd ksiąg liturgicznych pod kątem poprawności zawartych w nich modlitw i usunięcia błędów powstałych w toku ręcznego kopiowania tekstów.
Widok Monasteru Sołowieckiego. Przyszły patriarcha Joazaf złożył w nim wieczyste śluby mnisze i do końca życia czuł się związany z klasztorem.
Pochodził z rodziny szlacheckiej[1][b], według innych źródeł – nawet bojarskiej[2]. Nie wiadomo nic o jego życiu przed wstąpieniem do klasztoru[3]. W XVII-wiecznym synodyku Monasteru Korniliewsko-Komelskiego zawarta jest jedynie informacja o wstąpieniu do monasterów kilkunastu członków jego rodziny, w tym rodziców – schimnicha Bogolepa i schimniszki Julii[4].
Wieczyste śluby mnisze złożył między w monasterze Przemienienia Pańskiego na Wyspach Sołowieckich, w okresie sprawowania obowiązków jego przełożonego przez ihumenaIzydora, tj. między 1597 a 1603[2]. Będąc mnichem Monasteru Sołowieckiego Joazaf musiał być świadkiem przeniesienia na jego teren relikwii metropolity moskiewskiego Filipa II, najprawdopodobniej kanonizowanego w okresie sprawowania przez niego urzędu patriarchy[4][c]. Joazaf do końca życia czuł się związany z Monasterem Sołowieckim. Jego osobistym spowiednikiem był hieromnich Serapion z tegoż klasztoru, ponadto duchowny regularnie przesyłał do monasteru dary pieniężne lub rzeczowe (szaty duchowne, księgi)[4].
W 1603 ihumen Izydor został metropolitą nowogrodzkim i wyjeżdżając do swojej eparchii zabrał ze sobą mnicha Joazafa[3]. Duchowny pozostał w Nowogrodzie i służył tam także po śmierci Izydora w 1619[3]. Dwa lata później otrzymał godność archimandryty i został przełożonym Monasteru Pskowsko-Pieczerskiego[2].
W 1632 biskup poparł bunt mieszkańców Pskowa, którzy wypędzili z miasta niemieckich kupców, prowadzących swoją działalność za zgodą cara. Mieszkańcy Pskowa wysłali następnie do władcy prośbę o usunięcie Niemców na stałe, pod listem podpisał się także arcybiskup Joazaf. Początkowo Michał Romanow uznał prośbę za dowód nieposłuszeństwa[4], zaś patriarcha Filaretsuspendował go za ten czyn, następnie jednak, gdy car przystał na prośbę pskowian, cofnął nałożoną karę kościelną[1].
Patriarcha moskiewski i całej Rusi
Wybór na patriarchę
Sobór Zaśnięcia Matki Bożej w Moskwie był tradycyjnym miejscem intronizacji patriarchów moskiewskich i całej Rusi.
Arcybiskup Joazaf został wybrany na patriarchę moskiewskiego i całej Rusi dzięki rekomendacji swojego poprzednika – patriarchy Filareta. Zdaniem Andrzeja Andrusiewicza Filaret wskazał Joazafa, gdyż znał go jako człowieka całkowicie uległego i słabego charakterem, który w odróżnieniu od niego samego nie będzie miał ambicji do wpływania na politykę państwa w sferach niezwiązanych z Kościołem. Tym samym car Michał Romanow, rodzony syn patriarchy[d] zyskałby faktyczną władzę absolutną w Rosji[5]. Również sam Michał Romanow nie życzył sobie, by po śmierci Filareta nowy patriarcha odgrywał w państwie porównywalną z nim rolę[1]. W. Pietruszko twierdzi, że mając na uwadze opisywany wyżej problem Filaret kierował się również swoją pozytywną opinią o Joazafie jako o człowieku rozumnym i pobożnym[1]. Sam wybór Joazafa odbył się w tradycyjny sposób. Sobór biskupów Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego (znając wcześniej wolę Michała Romanowa[6]) wskazał trzech kandydatów, z których car wybrał przyszłego patriarchę[1]. Obok arcybiskupa pskowskiego byli to arcybiskup wołogodzki Warłaam i arcybiskup rostowski Warłaam[4]. Intronizacja nowego zwierzchnika Cerkwi Rosyjskiej odbyła się, również w zgodzie z tradycją, w soborze Zaśnięcia Matki Bożej na Kremlu moskiewskim[3] 6 lutego 1634[4].
Działalność w czasie sprawowania urzędu patriarchy
Po wyborze Joazafa sytuacja patriarchy w państwie wróciła do stanu sprzed sprawowania urzędu przez Filareta. Zwierzchnik Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego stracił prawo do posługiwania się tytułem Wielikogo Gosudara i nie podpisywał już aktów państwowych razem z carem[1]. Co więcej, jego imię przestało być wymieniane nawet w niektórych rozporządzeniach władcy dotyczących spraw kościelnych[6]. Tylko czasami, zgodnie z tradycją, car pytał patriarchę o radę w sprawach państwowych[6]. Joazaf nie przejawiał jednak żadnych politycznych ambicji[3] i sam odmawiał angażowania się w kwestie niezwiązane z zarządzaniem Kościołem[6].
Jednym z dokumentów świadczących o apolitycznej postawie Joazafa jest jego odpowiedź na list Michała Romanowa z prośbą o radę w sprawie wypowiedzenia wojny Chanatowi Krymskiemu, gdy chan uwięził posłów rosyjskich przybyłych z żądaniem wypłaty trybutu[3]. Joazaf zasugerował wykupienie jeńców, stwierdzając przy tym, że doradzanie w sprawie wypowiedzenia wojny nie przystoi dostojnikowi kościelnemu, którego obowiązkiem jest modlitwa. Jako osoby kompetentne w zakresie dyskusji o dalszej polityce wobec chanatu wskazał bojarów i dworskich doradców. Podkreślił boski i nieograniczony charakter władzy carskiej[3].
Po miesiącu od objęcia urzędu patriarcha Joazaf usunął z katedry suzdalskiej i tarusskiej biskupa Józefa, prowadzącego niemoralny tryb życia. Po śledztwie w sprawie tegoż hierarchy Joazaf skierował go najpierw do Monasteru Antoniewo-Sijskiego w celu odbycia pokuty, a następnie, uznając, że duchowny nie zmienił swojego zachowania, pozbawił go wszystkich godności. Józef został zmuszony do zamieszkania w Monasterze Sołowieckim[1].
Joazaf utrzymywał kontakty z innymi autokefalicznymi Kościołami prawosławnymi[4].
Próba wdrażania w życie postanowień Soboru Stu Rozdziałów i moralnej naprawy społeczeństwa
Główną sferą zainteresowań i aktywności patriarchy były problemy związane z praktyką liturgiczną, w szczególności wdrażanie postanowień Soboru Stu Rozdziałów dotyczących porządku podczas nabożeństw. Sobór wprowadzał jako obowiązkowy śpiew jednogłosowy, wykonywanie jednej partii liturgii w jednym czasie, zabraniał rozmów w czasie nabożeństwa i zezwalania na zabawę dzieci w cerkwi podczas nabożeństwa[3]. Tymczasem, jak przekonał się patriarcha, praktyką powszechną stało się mnogogłasije – wykonywanie w tym samym czasie nawet sześciu różnych fragmentów nabożeństwa w celu jego skrócenia, uniemożliwiające w rzeczywistości zrozumienie treści modlitw[1]. Szczególnie powszechny zwyczaj ten stał się w cerkwiach i monasterach Moskwy[7]. Powszechne było również omijanie poprzedzających Świętą Liturgię krótkich nabożeństw tzw. godzin, niestaranne odprawianie nabożeństw jutrzni i nabożeństwo paschalnych[6]. W cerkwiach gromadzili się żebracy, przeszkadzając w odprawianiu nabożeństw, niekiedy fałszywie podając się za mnichów[6]. Joazaf pragnął doprowadzić do tego, by decyzje Soboru Stu Rozdziałów były naprawdę przestrzegane[3]. W tym celu w 1636 wydał skierowane do wszystkich parafii memorandum określane następnie jako Pamiat'. Zdając sobie sprawę z tego, że wierni przyzwyczaili się do mnogogłasija, Joazaf nie żądał natychmiastowej rezygnacji z tego zwyczaju, a jedynie ograniczenia liczby równocześnie wykonywanych partii do dwóch, w skrajnych przypadkach trzech[1]. Hierarcha dążył również do eliminacji zjawiska fałszywych jurodiwych, wyłudzających pomoc materialną od duchownych parafialnych, biskupów i monasterów. Chociaż patriarcha był w tym zakresie wspierany przez świecką administrację, nie osiągnął spodziewanych sukcesów[3]. W efekcie postanowił skupić się na naprawie obyczajów duchowieństwa wyłącznie w administrowanej przez siebie eparchii moskiewskiej[3]. Joazaf sam prowadził niezwykle surowy tryb życia i był szczerze przekonany, że tylko moralna odnowa społeczeństwa pozwoli na rozkwit państwa. Jego poglądy nie zyskiwały jednak większego odzewu[1].
Wspierał działalność misyjną duchowieństwa rosyjskiego wśród ludów Syberii, dbając o kierowanie nowych kapłanów do eparchii tobolskiej, obejmującej ówcześnie całe jej terytorium[1].
Działalność na rzecz korekty ksiąg liturgicznych
W okresie sprawowania urzędu przez Joazafa pod kierownictwem patriarchatu działało dwanaście drukarni, które łącznie wydały 23 księgi liturgiczne. Większa część z nich (16)[1] stanowiła wydania poprawione dzieł, które wydano jeszcze w czasie sprawowania urzędu patriarchy przez Filareta[3]. Joazaf szczególnie poważnie podchodził do problemu poprawnej zawartości ksiąg liturgicznych. Kontynuował tym samym działania swojego poprzednika, który zainicjował kampanię weryfikowania tekstów nabożeństw pod kątem możliwych błędów powstałych w toku kilkuwiekowego przepisywania[8]. W celu ustalenia pierwotnej treści poszczególnych modlitw i uniknięcia błędów w nowych ich wydaniach nakazywał nadsyłanie do Moskwy z monasterów rosyjskich najstarszych egzemplarzy ksiąg, zachęcał również do przyjazdu i wzięcia udziału w poprawianiu ksiąg kompetentnych mnichów[1]. W ocenie R. Baina prowadzona przez Joazafa weryfikacja tekstów ksiąg nie osiągnęła zamierzonych celów, a wręcz przeciwnie – doprowadziła do rozpowszechnienia się typowo ruskich błędów powstałych w toku przepisywania ksiąg, np. czynienia znaku krzyża dwoma palcami w miejsce trzech[9]. Chcąc położyć kres ciągłym sporom o honorowe pierwszeństwo między duchownymi Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego patriarcha wydał ponadto opracowanie znane jako Lestwica włastiem ustalający hierarchię urzędów biskupów, archimandrytów i ihumenów[1].
Joazaf zmarł w 1640 i został pochowany w soborze Zaśnięcia Matki Bożej na Kremlu moskiewskim[3].
Oceny
Wizerunek Joazafa I w galerii portretów patriarchów w ich rezydencji letniej w Pieriediełkinie
Większość historyków oceniała Joazafa jako bezbarwną postać. Zdaniem W. Pietruszki takie określanie działalności tego patriarchy jest niesprawiedliwe, gdyż brak zainteresowania Joazafa dla spraw państwowych nie oznaczało braku zaangażowania w problemy Cerkwi, gdzie hierarcha wykazywał energię i zdecydowanie. Pietruszko podkreśla również, że stosunkowo krótki okres sprawowania urzędu patriarchy przez Joazafa skutkuje przyćmieniem jego osiągnięć przez osobowości dwóch innych siedemnastowiecznych zwierzchników Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego: Filareta i Nikona[1]. Równocześnie autorzy prac poświęconych Joazafowi zgodnie oceniają go jako surowego ascetę, człowieka pobożnego i pokornego[4][3][1].
Uwagi
↑Po uwzględnieniu Ignacego, po śmierci uznanego za patriarchę sprawującego urząd niekanonicznie.
↑W wydanym w tym okresie menologionie na grudzień zawarte zostało nabożeństwo do metropolity Filipa, co oznaczało, że najpóźniej w tym momencie został on uznany za świętego czczonego w całym Kościele Rosyjskim. O kulcie Filipa wyrażanym przez Joazafa świadczy również fakt ufundowania przez niego ikony tego właśnie świętego i przesłania jej do Monasteru Sołowieckiego. Por. archim. Makary (Wierietiennikow): Patriarch Ioasaf I i Sołowieckij Monastyr. solovki.info. [dostęp 2012-02-05]. (ros.).
↑Filaret, w życiu świeckim Fiodor Nikiticz Romanow, został zmuszony do wstąpienia do monasteru przez Borysa Godunowa w ramach rozprawy z całym rodem Romanowów, pozostającym w opozycji wobec jego rządów. Syn Michał urodził się jeszcze przed tym faktem w jego małżeństwie z Ksenią zd. Szestową.
