W młodości Janusz Rieger był instruktorem harcerskim oraz ministrantem w kościele św. Floriana, gdzie wikariuszem był ksiądz Karol Wojtyła. Wraz ze swym bratem Janusz Rieger należał do tzw. Środowiska[2][13][14], studenckiej grupy duszpasterskiej skupionej wokół Wojtyły, odrzucającej doktrynę marksistowską. Jako członek Środowiska brał udział w konwersatoriach oraz wycieczkach krajoznawczych organizowanych przez Karola Wojtyłę[b][17][18][19].
Janusz Rieger planował studiować prawo, lecz uniemożliwiły to względy polityczne, w szczególności fakt że jego ojciec padł ofiarą zbrodni katyńskiej[20]. W latach 1951–1955 Janusz Rieger studiował rusycystykę na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie wśród jego wykładowców byli m.in. Zdzisław Stieber i Jan Janów[1][21]. W 1956 roku jako doktorant rozpoczął pracę na Uniwersytecie Warszawskim. Tam w 1967 obronił pracę doktorską.
Został wybrany na członka Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (w 1983; w 1990 na członka zwyczajnego)[22][c]; członka Komitetu Językoznawstwa PAN (w 1974; w latach 1975–1984 był jego sekretarzem; w latach 1990–2002 wiceprzewodniczącym)[22][26] – a w jego ramach na członka Komisji Dialektologicznej Komitetu Językoznawstwa PAN[27]; członka czynnego Towarzystwa Naukowego KUL[28] oraz członka Komitetu Słowianoznawstwa PAN (1991–2015). Został także członkiem honorowym Charkowskiego Towarzystwa Naukowego (1999) oraz Komitetu Językoznawstwa PAN (2005)[22].
W pracy badawczej interesowały go zagadnienia takie jak język polski na Wschodzie, dialektologiaukraińska, onomastykasłowiańska[1], historia języka ukraińskiego i rosyjskiego, kontakty językowe oraz leksykografia. W latach 80. XX wieku współorganizował zespół naukowców z Białorusi, Ukrainy, Litwy i Łotwy, który podjął się dokumentacji polszczyznykresowej[20]. Od 1989 prowadził dalsze badania nad polszczyzną dawnych polskich Kresów; organizował badania nad gwarami polskimi na Ukrainie[22], badał także język i kulturę Łemków[29]. Wraz z Wiaczesławem Wereniczem był inicjatorem i współredaktorem dwóch serii Komitetu Językoznawstwa PAN: dwunastotomowej serii Studia nad polszczyzną kresową (1982–2010) oraz serii Język polski dawnych Kresów Wschodnich[20].
Od 1988 roku współpracował przy wydawaniu Karpackiego Atlasu Dialektologicznego jako przewodniczący zespołu polskiego i współredaktor wszystkich tomów, był także członkiem jego Kolegium Redakcyjnego (1997–1998). Od 1991 roku jest członkiem Kolegium Redakcyjnego kwartalnika Slavia Orientalis[22]. Był recenzentem oraz członkiem rady naukowej zeszytów językoznawczych wydawanych w Rocznikach Humanistycznych[30][31].
W 1992 roku wraz z kierowanym przez siebie zespołem otrzymał Nagrodę im. Kazimierza Nitscha za Atlas gwar bojkowskich[22]. Janusz Rieger był inicjatorem przetłumaczenia z języka angielskiego na język ukraiński i wydania na Ukrainie ponad tysiącstronicowej pracy Historyczna fonologia języka ukraińskiego Jurija Shevelowa (Charków 2002), którą opatrzył słowem wstępnym[20]. Wydanie to miało na celu ułatwienie językoznawcom ukraińskim zapoznania się z najnowszymi wynikami badań oraz metodologią lingwistyczną[20].
Janusz Rieger aktywnie działał na rzecz integracji środowisk akademickich polskich i ukraińskich, w szczególności poprzez pomoc młodzieży ukraińskiej, a także pochodzącej z innych krajów byłego ZSRR w otrzymywaniu stypendiów, m.in. z Kasy Mianowskiego[20]. Stypendia te pozwalały studentom i doktorantomz ze Wschodu w realizowaniu kilkumiesięcznych staży w Polsce[20]. Janusz Rieger był organizatorem Studium Polonistycznego dla młodych naukowców ze Wschodu w Instytucie Slawistyki PAN (1993–1996, grant Fundacji Batorego) oraz inicjatorem Międzynarodowej Szkoły Humanistycznej w Ośrodku Badań nad Tradycją Antyczną w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej UW. Był jednym z fundatorów założonej w 1992 roku Fundacji Slawistycznej wspierającej badania i upowszechnianie wiedzy o językach i kulturach krajów słowiańskich[32]. W latach 1989–1997 był wiceprzewodniczącym Komisji Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych. Angażował się w działania popularyzujące wiedzę o kulturze łemkowskiej, był m.in. gościem Łemkowskiej Watry w Zdyni[33].
Janusz Rieger zredagował i opatrzył przypisami dziennik swojego ojca, Andrzeja Riegera, prowadzony od września 1939, a potem w niewoli radzieckiej aż do śmierci w kwietniu 1940 – wydany w 2015 roku pod tytułem Zapiski z Kozielska[34][35]. W ocenie historyka Mečislava Boráka dziennik „stanowi dzisiaj jedno z podstawowych źródeł opisujących obóz w Kozielsku”[36].
Postanowieniem Prezydenta Rzeczypospolitej PolskiejAndrzeja Dudy z 22 listopada 2017 roku Janusz Rieger został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski „za wybitne zasługi dla rozwoju polskiej slawistyki, za osiągnięcia w pracy naukowo-dydaktycznej oraz popularyzowanie historii i kultury Kresów Wschodnich”[38]. W marcu 2020 Lubelski Oddział Stowarzyszenia Pisarzy Polskich przyznał mu Międzynarodową Nagrodę Literacką im. Józefa Łobodowskiego za „szczególnie zaangażowane na rzecz współpracy polsko-ukraińskiej”[20][39][40][41].
1995: Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie (Wydawnictwo Naukowe Semper)
2003: Gewässernamen im Flußgebiet des San (Stuttgart, Franz Steiner Verlag)
2006: Słownictwo polszczyzny gwarowej na Litwie (wraz z Ireną Masojć, Krystyną Rutkowską; Wydawnictwo DiG)
2007: Słownictwo gwarowe przesiedleńców z Ukrainy: słownik porównawczy kilku wsi w Tarnopolskiem (redakcja; Wydawnictwo Lexis)
2014: Słownictwo polszczyzny gwarowej na Brasławszczyźnie (Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa)[e]
2019: Język polski na Kresach (Wydawnictwo DiG)[45]
Słowniki i atlasy
1979: Słownik tematyczny rosyjsko-polski (wraz z Ewą Rieger; Wiedza Powszechna), wyd. drugie rozszerzone 2003
1980: Atlas gwar bojkowskich (opracował zespół pod kierunkiem J. Riegera głównie na podstawie zapisów terenowych Stefana Hrabca, t. I–VII, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1980–1991)
2007: Українсько–польський тематичний словник – Ukraïns’ko-pol’s’kij tematičnij slovnik (Słownik tematyczny-ukraińsko-polski; wraz z Orisą Dems’ka-Kul'čic’ką; Vidavnictvo Ukraïns’kogo katolic’kogo unìversitetu)
2012: Общекарпатский диалектологический атлас. Указатели – Obŝekarpatskij dialektologičeskij atlas (Ogólnokarpacki atlas dialektologiczny. Znaki; redakcja; Instytut Języka Polskiego PAN)
2017: Atlas ukraińskich gwar nadsańskich opracowany na podstawie zapisów terenowych Stefana Hrabca. Tom 1 (Wydział „Artes Liberales” UW)
Redakcja
2002: Język mniejszości w otoczeniu obcym (redakcja; Wydawnictwo Naukowe Semper)
2004: Dawna i współczesna polszczyzna na Kresach (redakcja; Wydawnictwo Naukowe Semper)
2008: Słownictwo kresowe: studia i materiały (redakcja; Wydawnictwo DiG)
2017: Leksyka prawnicza w polskich zapiskach sądowych z Ukrainy (XVI i XVII wiek) (redakcja naukowa; Wydawnictwo DiG)
Opracowania
1997: A Lexical Atlas of the Hutsul Dialects of the Ukrainian Language (na podstawie notatek Jana Janowa i jego studentów; Harvard University Press; Semper)
2015: Zapiski z Kozielska, dziennik Andrzeja Riegera (opracowanie i redakcja; Narodowe Centrum Kultury)
2018: Słownik gwary łemkowskiej wsi Wysowa autorstwa Ołeksandra Hojsaka (wraz z Madiną Aleksiejewą, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego)
W dniach 4–6 listopada 1999 w Warszawie odbyła się konferencja zorganizowana dla uczczenia 65-lecia urodzin i 40-lecia pracy naukowej Janusza Riegera[46]. W następstwie konferencji ukazała się publikacja zbiorowa Kontakty językowe polszczyzny na pograniczu wschodnim: prace ofiarowane Profesorowi Januszowi Riegerowi (2000) pod redakcją Ewy Wolnicz-Pawłowskiej i Wandy Szulowskiej[46].
W 2020 Tadeusz Lewaszkiewicz ocenił, że Janusz Rieger „to wybitny polonista, slawista i językoznawca ogólny, m.in. znakomity znawca polszczyzny południowokresowej i północnokresowe”[47]. W ocenie Doroty Krystyny Rembiszewskiej opracowany przez zespół pod kierunkiem Janusza Riegera Atlas gwar bojkowskich „stanowi ważne źródło do badań porównawczych, rejestruje historyczną dziś leksykę obszaru położonego na północ od głównego grzbietu Karpat, z miastami Sanok, Lesko, Drohobycz”[48]. W ocenie Feliksa Czyżewskiego prace Janusza Riegera dotyczące języka polskiego na Kresach Wschodnich „mają ważne znaczenie tak dokumentacyjne, jak i przede wszystkie metodologiczne (pozwalają uzasadnić genezę polszczyzny kresowej). Stanowią próbę odpowiedzi na pytanie: Czy jest to polszczyzna ludności etnicznej ruskiej czy dawnych osadników szlacheckich przybyłych z Mazowsza i Małopolski”[20].
Odznaczenia i wyróżnienia
Nagroda im. Kazimierza Nitscha za Atlas gwar bojkowskich (1992, nagroda zespołowa)[22];
Honorowe członkostwo Charkowskiego Towarzystwa Naukowego (1999)[22];
Honorowe członkostwo Komitetu Językoznawstwa Polskiej Akademii Nauk (2005)[22];
Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski „za wybitne zasługi dla rozwoju polskiej slawistyki, za osiągnięcia w pracy naukowo-dydaktycznej oraz popularyzowanie historii i kultury Kresów Wschodnich” (2017)[38];
Międzynarodowa Nagroda Literacka im. Józefa Łobodowskiego przyznana przez Lubelski Oddział Stowarzyszenia Pisarzy Polskich za „szczególnie zaangażowane na rzecz współpracy polsko-ukraińskiej” (2020)[20][39][40][41].
Uwagi
↑Jerzy Rieger (ur. 1938) został pianistą, akompaniatorem i wykładowcą Akademii Muzycznej w Krakowie[2][3] oraz nauczycielem w Archidiecezjalnej Szkole Muzycznej II stopnia im. ks. Kardynała Franciszka Macharskiego w Krakowie[4]. Był członkiem tzw. Środowiska, studenckiej grupy duszpasterskiej powstałej wokół Karola Wojtyły; wraz z którym Jerzy Rieger brał udział w wycieczkach górskich i kajakowych[3][5][6]. Był współinicjatorem i został Przewodniczącym Rady Fundacji Szlaki Papieskie[7], działającej w Krakowie od 2003[8][9], pod patronatem honorowym metropolity krakowskiego, stawiającej sobie za cel upamiętnienie Jana Pawła II oraz miejsc z nim związanych[10]. Jerzy Rieger opublikował szereg wspomnień o Janie Pawle II[11][12][13]. Ożenił się z Lucyną[3].
↑Janusz Rieger na przestrzeni lat utrzymywał bliskie stosunki z Karolem Wojtyłą, który był jego spowiednikiem, koncelebrował mszę przy okazji ślubu Riegerów i chrzcił ich dzieci. Po wybraniu Karola Wojtyły na papieża, Janusz Rieger odwiedzał go w Rzymie i w Castel Gandolfo, brał udział w uroczystościach związanych z jego pielgrzymkami do Polski. Utrzymywali kontakt korespondencyjny[15]. W listopadzie 2020 Janusz Rieger był sygnatariuszem listu profesorów polskich uczelni wyższych, sprzeciwiających się działaniom w ich ocenie oczerniającym Jana Pawła II, przypisującym mu odpowiedzialności za tuszowanie przestępstw seksualnych w Kościele katolickim, w ocenie sygnatariuszy listu w sposób nieuzasadniony[16].
↑W 1994 opublikował w Roczniku Towarzystwa Naukowego Warszawskiego artykuł wspomnieniowy o Bohdanie Galsterze[25].
↑O nas. szlakipapieskie.pl. [dostęp 2021-12-26]. [zarchiwizowane z tego adresu].
↑Tadeusz Borutka (oprac.): „Z waszą ziemią związany byłem od dzieciństwa...”: związki rodzinne, turystyczne i pastoralne z diecezją bielsko-żywiecką. Kraków: Czuwajmy, 2007. Brak numerów stron w książce
↑Jerzy Rieger: Turysta. W: Jan Paweł II. Człowiek kultury. K. Flader, W. Kawecki (red.). Kraków: 2008. Brak numerów stron w książce
↑Janusz Rieger: Moje i mojej rodziny spotkania z Wujkiem i Środowiskiem. W: Zapis drogi... Wspomnienie „Środowiska” o nieznanym duszpasterstwie księdza Karola Wojtyły. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2005. Brak numerów stron w książce
↑Katarzyna Woynarowska: Gdy deszcz nie pada w Cisnej. Niedziela, 40/2011. [dostęp 2020-04-09]. Cytat: Janusz Rieger, który był uczestnikiem tych wędrówek, pamięta wyprawę w 1952 r. i nocleg w cerkwi w Cisnej w 1953 r., która wówczas służyła za skład siana.
↑Maria Oświecimska: Co ja z wami mam? Duszpasterstwo turystyczne ks. Karola Wojtyły. s. 78. Cytat: Młodego księdza Karola Wojtyłę poznałam na narciarskiej wycieczce na Leskowiec. Ponadto na tej wycieczce obecni byli Nana i Janusz Rieger..
↑Perspektywa współczesna i historyczna w badaniach nad wschodnią Słowiańszczyzną w Instytucie Slawistyki Polskiej Akademii Nauk. W: Humanistyka między narodami: interdyscyplinarne studia polsko-ukraińskie. Jarosław Ławski, Lucjan Suchanek (redakcja naukowa). Białystok–Kraków: 2020, s. 96, seria: Colloquia Orientalia Bialostocensia 45. Studia Odeskie 6.
