Gdy pierwsze jednostki Armii Czerwonej wkraczały na teren Polski (3 stycznia 1944)[2], rząd RP na uchodźstwie pod przewodnictwem Stanisława Mikołajczyka był obiektem nacisków ze strony alianckiej o uznanie Linii Curzona jako wschodniej granicy przyszłej Polski. Efektem tego była propozycja Mikołajczyka (z 15 lutego 1944) o ustanowieniu linii demarkacyjnej polsko-radzieckiej na wschód od Lwowa i Wilna, i odłożenie dyskusji na później[2]. Na niczym spełzły rozmowy Mikołajczyka z Rooseveltem, do rozmów premiera ze Stalinem nawet nie doszło. W lipcu 1944 roku KRN została oficjalnie uznana przez Stalina za reprezentację narodu polskiego, przekreśliło to ostatecznie jakiekolwiek złudzenia o możliwości nawiązania stosunków dyplomatycznych ZSRR z rządem RP na uchodźstwie.
Tymczasem w kraju do ofensywy przechodziła Armia Krajowa, która rozpoczęła akcję dywersyjną o kryptonimie „Burza”. Jej celem było przejmowanie władzy w dużych ośrodkach miejskich z rąk niemieckich. Rozpoczęta w lutym akcja osiągnęła wiele sukcesów wojskowych, niejednokrotnie we współpracy z ACz, jednakże po zakończeniu walk oddziały Armii Krajowej były rozwiązywane przez NKWD, część żołnierzy wcielano do AL, a oficerów aresztowano. W efekcie oddziały AK przestały się ujawniać, a dowództwo powołało do życia organizację NIE, na której czele stanął gen. Emil Nil-Fieldorf.
Nowy rząd przy pomocy NKWD zorganizował aparat bezpieczeństwa, podlegający resortowi bezpieczeństwa, na którego czele stał Stanisław Radkiewicz, w skład którego wchodziły sieć Urzędów Bezpieczeństwa Publicznego oraz Milicja Obywatelska. 15 sierpnia ogłoszono powszechną mobilizację, a 24 sierpnia nakazano rozwiązanie wszystkich organizacji konspiracyjnych. Jednym z ważniejszych kroków nowej władzy była reforma rolna z 6 września 1944 roku, na mocy której parcelacji uległy majątki powyżej 100 lub 50 ha użytków rolnych, jak również te należące do Niemców i kolaborantów. Do końca roku na terenach zajętych przez Armię Czerwoną rozparcelowano 212 tys. ha, a nieco ponad 100 tys. upaństwowiono[4].
Logo PZPR
W czerwcu 1945 w realizacji ustaleń konferencji jałtańskiej na konferencji w Moskwie (odbywającej się równolegle do pokazowegoprocesu szesnastu przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, aresztowanych w marcu 1945 przez NKWD pod pretekstem rozmów pojałtańskich) powołano Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, który powstał faktycznie poprzez dokooptowanie Stanisława Mikołajczyka, z grupą związanych z nim polityków do Rządu Tymczasowego Osóbki-Morawskiego. Rząd ten miał funkcjonować do czasu przeprowadzenia wolnych wyborów parlamentarnych w Polsce i uzyskał uznanie USA i Wielkiej Brytanii, które w konsekwencji 4–5 lipca 1945 cofnęły uznanie Rządowi RP na uchodźstwie.
W wyniku wydarzeń 1956 roku (Poznański Czerwiec, październikowe przesilenie) częściowo zmodyfikowano system polityczno-ekonomiczny (ograniczenie represji oraz rezygnacja z kolektywizacji, zwiększenie swobód obywatelskich, próba modernizacji zarządzania gospodarką). Nie dało to jednak oczekiwanych rezultatów (nawrót do walki z Kościołem, ograniczenie swobód twórczych w nauce i kulturze). W marcu 1968 r. stłumiono demokratyczny ruch studencki i wykorzystano go w walce o władzę w PZPR do zmian i czystek personalnych połączonych z kampanią antysemicką i antyinteligencką (wydarzenia marcowe)[7]. W sierpniu 1968 r. Ludowe Wojsko Polskie uczestniczyło w interwencji państw Układu Warszawskiego w Czechosłowacji.
Gwałtowne zaostrzenie się kryzysu gospodarczego przyspieszyło wybuch w lipcu i sierpniu 1980 r. masowych strajków w całym kraju (główne centra na Wybrzeżu i Śląsku), zakończonych podpisaniem porozumień społecznych. Powstał NSZZ „Solidarność” (10 milionów członków w tym przewodniczący Lech Wałęsa)[12]. Wobec zagrożenia monopolu władzy i radykalizacji żądań społeczeństwa władze wprowadziły 13 grudnia 1981 r. stan wojenny w całym kraju[13]. Internowano wielu działaczy „Solidarności”, a sam związek zdelegalizowany w październiku 1982 działał w konspiracji. W grudniu 1982 zawieszono, a 22 lipca 1983 r. zniesiono stan wojenny[12]. Władzom nie udało się zrealizować koncepcji porozumienia narodowego. W maju i sierpniu 1988 wybuchały strajki, natomiast w grudniu 1988 r. utworzono Komitet Obywatelski „Solidarność”. Następnie przeprowadzono rozmowy obozu rządzącego z częścią opozycji (głównie „Solidarność”) w sprawie demokratyzacji ustroju politycznego i społecznego oraz naprawy systemu gospodarczego Polski (porozumienie Okrągłego Stołu w lutym i kwietniu 1989 r.[14]).
W kwietniu 1989 zarejestrowano NSZZ „Solidarność”, a w czerwcu tego samego roku odbyły się częściowo demokratyczne wybory do parlamentu[15]. „Solidarność” odniosła zwycięstwo, powstał rząd złożony między innymi z przedstawicieli dotychczasowej opozycji (premier Tadeusz Mazowiecki)[16].
