Hełmiatka[5][6], kaczka hełmiasta[7] (Netta rufina) – gatunek średniej wielkości ptaka wodnego z rodziny kaczkowatych (Anatidae). Nie wyróżnia się podgatunków[8][9]. Nie jest zagrożony wyginięciem.
Zasięg występowania
Hełmiatka zamieszkuje południową część krainy palearktycznej od Półwyspu Iberyjskiego po Azję Środkową. Przeważnie wędrowna. Zimuje w basenie Morza Śródziemnego i południowej Azji, dokąd odlatuje od września do listopada. Od końca XIX wieku kolonizuje Europę[10]. W jej południowej części jest gatunkiem osiadłym.
W Polsce skrajnie nielicznie gniazduje, głównie na Śląsku (na stawach rybnych w dolinie górnej Odry – zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Wielikąt”, rezerwat przyrody Łężczok), Mazurach (rezerwat przyrody Jezioro Łuknajno) i Małopolsce (stawy rybne w dolinie górnej Wisły), w pozostałych rejonach kraju skrajnie rzadka[10]. Jej pierwszy lęg w Polsce odnotowano w 1968 roku na jeziorze Łuknajno[10]. W latach 2013–2018 liczebność populacji lęgowej na terenie kraju oceniano na 15–48 par[11]. Liczebność ta podlega fluktuacjom, lecz wykazuje niewielki trend wzrostowy[10]. Bardzo nielicznie przelotna, zimuje wyjątkowo[12].
Morfologia
Wygląd
Samiec w okresie godowym: upierzenie dolnej części szyi, piersi, brzucha, kupra i pokryw skrzydłowych czarne, boki białe, a wierzch szary. Dziób karminowoczerwony, głowa i górna część szyi kasztanowordzawa, wydłużone pióra potylicy tworzą puszysty, nastroszony czub, przez co czoło wydaje się być wypukłe. Czerwone łapy i dziób odróżniają go od innych kaczek nurkujących. Na skrzydle białe lusterko z różowawym nalotem, w locie tworzące u obu płci szeroki biały pas. Samica i młode: szarobrązowe, z jasnym policzkiem i spodem ciała, brunatną czapeczką, białym lusterkiem z brązowawym nalotem i ciemnym wierzchem głowy. Kaczka ma też ciemnoszary dziób przyozdobiony różową plamą sięgającą czapeczki. Samiec w szacie spoczynkowej podobny, lecz o czerwonym dziobie.
Większe stawy i jeziora, gdzie gęsto zarośnięte połacie sąsiadują z głębokimi oczkami czystej wody. Występuje też na słonych i słonawych akwenach nieporośniętych roślinnością.
Głos
Odzywa się głuchym „gueng” lub dźwięcznym „bet”. Kaczka wydaje chrapliwe „karr”.
Toki
Na lęgowiska wraca w marcu i kwietniu parami. W czasie toków samiec czasami karmi samicę roślinami wodnymi.
Gniazdo
Gnieździ się pojedynczo w pobliżu wody, czasem w małych koloniach. Podstawę stanowią zwały starej trzciny, rzadziej zakłada je na lądzie pod osłoną krzewów lub trzciny. Jej stożkowate gniazda można spotkać też na stawach skąpiej porośniętych, ale bogatych w wyspy. Zbudowane są z napotkanych w okolicy materiałów roślinnych. Wokół gniazda hełmiatki budują stabilny wał, który podtrzymuje pokłady szarego puchu przetkanego brunatnymi lub białymi drobnymi piórami pokrywowymi.
Jaja z kolekcji muzealnej
Okres lęgowy
Jeden lęg w roku (powtarzany w przypadku utraty lęgu). Samica składa 6–14 kremowo-żółtych lub bladozielonych jaj, a następnie wysiaduje je sama przez okres 26–28 dni. Matka wodzi kaczęta przez 2 miesiące. W puchu na boku ciała mają one po 4 żółte plamy. Pisklęta uzyskują zdolność latania po 8 tygodniach.
Pożywienie
Zielone części roślin wodnych z niewielką ilością pokarmu zwierzęcego – pączki, młode pędy, kłącza, nasiona, ale też mięczaki, skorupiaki i owady. Żeruje zawsze w wodzie, nurkując, bądź gruntując, jak kaczki właściwe.
Hełmiatka jest zaliczana do kaczek nurkujących (grążyc), choć faktycznie jest formą pośrednią w stosunku do kaczek pływających. Przeważnie przebywa na wodzie (charakterystycznie głębiej zanurzając przednią część tułowia) i tylko czasami nurkuje. W ten sposób zdobywa jedynie 30% pokarmu. Nigdy nie żeruje na lądzie.
W Polsce hełmiatka jest objęta ochroną gatunkową ścisłą[15]. Na Czerwonej liście ptaków Polski została sklasyfikowana jako gatunek narażony (VU)[10]. Jest coraz liczniejsza, w czym pomaga ochrona miejsc lęgowych.
↑Carboneras, C. & Kirwan, G.M.: Red-crested Pochard (Netta rufina). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2019. [dostęp 2019-11-12].
↑Frank Gill, David Donsker (red.): Screamers, ducks, geese, swans. IOC World Bird List: Version 9.2. [dostęp 2019-11-12]. (ang.).
↑ abcdeWilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020. Brak numerów stron w książce
↑Netta rufina (Hełmiatka). W: M. Gromadzki (red.): Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T. 7: Ptaki (część I). Warszawa: Ministerstwo Środowiska, 2004, s. 157–160. ISBN 83-86564-43-1.
↑ abP. Sterry, A. Cleave, A. Clements, P. Goodfellow: Ptaki Europy: przewodnik ilustrowany. Warszawa: Horyzont, 2002. ISBN 83-7311-341-X. Brak numerów stron w książce
↑Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).
Bibliografia
Karel Stastny: Ptaki wodne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-10-7. Brak numerów stron w książce
Carles Carboneras: Family Anatidae (Ducks, geese and Swans). W: Josep del Hoyo, Andrew Elliott, Jordi Sargatal: Handbook of the Birds of the World. Cz. 1: Ostrich to Ducks. Barcelona: Lynx Edicions, 1992. ISBN 84-87334-10-5. (ang.).
Przemysław Busse (red.), Zygmunt Czarnecki, Andrzej Dyrcz, Maciej Gromadzki, Roman Hołyński, Alina Kowalska-Dyrcz, Jadwiga Machalska, Stanisław Manikowski, Bogumiła Olech: Ptaki. T. I. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1990, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0563-0.
Netta rufina (Hełmiatka). W: M. Gromadzki (red.): Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T. 7: Ptaki (część I). Warszawa: Ministerstwo Środowiska, 2004, s. 157–160. ISBN 83-86564-43-1.
