Cmentarz żydowski w Baligrodzie – cmentarz społeczności żydowskiej niegdyś zamieszkującej Baligród oraz okoliczne miejscowości podlegające baligrodzkiemu kahałowi. Jest położony w zachodniej części miejscowości przy ulicy J. Duplaka. Powstał w I połowie XVIII wieku. Został zdewastowany przez Niemców podczas II wojny światowej. Po wojnie niszczał opuszczony. W 1990 został wpisany do rejestru zabytków.
Położenie
Cmentarz żydowski w Baligrodzie usytuowany jest na północny zachód od miejskiego rynku, w odległości około 200−300 metrów od niego, przy ulicy J. Duplaka. Ma kształt pięcioboku zbliżonego do prostokąta o ściętym jednym narożniku[1]. Powierzchnia, wedle różnych źródeł, wynosi od 0,91 do 1 ha[2].
Nieogrodzony obecnie[3] cmentarz rozciąga się na zboczu górskim wzdłuż osi południowy zachód−północny wschód. Na północ od cmentarza płynie bezimienny potok, będący dopływem Hoczewki. W najniżej położonej części cmentarza znajdował się przed II wojną światową dom przedpogrzebowy[4].
Historia
Cmentarz żydowski w Baligrodzie został założony prawdopodobnie na początku XVIII wieku.
Powstanie cmentarza w Baligrodzie jest ściśle związane z istnieniem tutejszej gminy żydowskiej, która powstała w XVIII w. Najwcześniejsze wzmianki o żydowskim osadnictwie w Baligrodzie pochodzą z 1605. W tym czasie jednak, to jest przed powstaniem samodzielnej gminy, baligrodzcy Żydzi najprawdopodobniej grzebali swych zmarłych na cmentarzu w Lesku, to jest w miejscowości w której był kahał, któremu podlegali. Dopiero powstanie samodzielnej gminy pozwoliło na założenie cmentarza i zbudowanie synagogi.
Nie wiadomo czy cmentarz od samego początku miał obecne granice i wielkość, czy też, podobnie jak w Lesku, stopniowo dokupywano nowe grunty i powiększano cmentarz. Sama nekropolia służyła nie tylko mieszkańcom Baligrodu, ale i okolicznych wsi podlegających tutejszemu kahałowi. Najstarsze nagrobki znajdują się w najniżej położonej części cmentarza.
Podczas II wojny światowej Niemcy wywieźli dużą liczbę macew z cmentarza i wybrukowali nimi baligrodzki rynek. Po wywiezieniu w lecie 1942 miejscowych Żydów do obozu w Zasławiu na cmentarzu okazjonalnie rozstrzeliwano ukrywających się w okolicy Żydów i pomagających im Polaków. Dokładna liczba egzekucji i zabitych nie jest znana.
W związku z powyższym data ostatniego pochówku nie jest jasna. Cmentarz z pewnością był wykorzystywany do lata 1942, lecz nie można określić dokładnej daty ostatniego pochówku.
Pochowani na cmentarzu
Wobec braku monograficznego opracowania dotyczącego cmentarza, informacje o pochowanych na nim osobach nie mają waloru pewności i opierają się jedynie na informacjach pośrednich.
na baligrodzkim kirkucie są przypuszczalnie pochowani członkowie rodziny Roth, z której pochodzili rodzice matki Michaela Schudricha.
na baligrodzkim kirkucie jest przypuszczalnie pochowany Hirsz Grossinger − właściciel folwarków w Baligrodzie, Cisnej, Huczwicach, Mchawie, Rabem i Stężnicy.
Wygramolili się kolejno z ciasnej szoferki. Podczas gdy Ciszewski odbierał swą walizę od żołnierzy jadących pod brezentową płachtą w pudle wozu, Preminger przytupywał ścierpłą nogą. − Proszę uważać, obywatelu majorze − zaśmiał się kierowca − pobudzicie machabeuszów! Major spojrzał na niego pytająco. Nie rozumiał dowcipu. − Proszę spojrzeć, na czym tańczycie... To są przecież płyty nagrobkowe. Umorusany smarami palec wyciągnął w kierunku ziemi. Preminger popatrzył pod nogi. Stał istotnie na kamiennych płytach z napisami hebrajskimi. − Dzieło Niemców − objaśnił żołnierz wygodnie oparty łokciem o okno szoferki. − Mieli cały rynek wybrukować kamieniami z żydowskiego cmentarza, ale jakoś nie zdążyli czy zarzucili ten projekt.
Jan Gerhard, Łuny w Bieszczadach rozdział 3
Scena ta została również przedstawiona w filmie z 1961 Ogniomistrz Kaleń opartym na motywach wspomnianej powieści, a kręconym m.in. w autentycznych plenerach Baligrodu.
Współczesność
Bogato rzeźbiony nagrobek na baligrodzkim kirkucieRzadko spotykany nagrobek tumbowy z rzadkim wypukło rzeźbionym epitafium. Nagrobek z I połowy XVIII wieku. Na macewach po lewej epitafia ryte wklęsło
Po zakończeniu II wojny światowej wobec zagłady baligrodzkiej społeczności żydowskiej cmentarz był opuszczony i niszczał. Zdarzały się przypadki kradzieży macew z cmentarza.
W 1990 cmentarz został wpisany do rejestru zabytków NID[5] pod numerem A−194 z 26.03.1990.
Na początku XXI w. stan zachowania cmentarza uległ znaczącej poprawie w porównaniu z wcześniejszym okresem. W latach 2005–2006 uczniowie gimnazjum z pobliskiej Mchawy, w ramach programu Przywróćmy Pamięć, prowadzonego przez Fundację Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, częściowo uporządkowali cmentarz. Akcja była kontynuowana za sprawą Stowarzyszenia Magurycz, które w przeciągu lat 2006–2010 wykarczowało roślinność zarastającą cmentarz oraz remontowało zachowane nagrobki. Działania stowarzyszenia były wspierane przez Gminę Baligród, baligrodzką Ochotniczą Straż Pożarną i Nadleśnictwo Baligród. Obecnie (sierpień 2013 r.) kirkut ponownie wymaga uporządkowania: jest zupełnie zarośnięty jeżynami i roślinnością zielną do wysokości blisko 1 m tak, iż część macew jest w ogóle niemożliwa do odnalezienia. Same macewy również ulegają postępującej erozji.
Liczba zachowanych nagrobków różni się w zależności od źródła, co wskazuje także na różny stan utrzymania cmentarza w różnych okresach i występującą niekiedy niemożność zauważenia niektórych nagrobków. O dawnym zaniedbaniu cmentarza świadczy także i to, że w przeciwieństwie do leskiego nie był odnotowywany w przewodnikach i na mapach[6]. Najwcześniejsze źródła mówią o około 50 nagrobkach[7], przez około 100[8], lecz najnowsze informacje wskazują, iż zachowało się około 150 nagrobków oraz około 100 fragmentów zniszczonych macew[9]. Nieznana liczba nagrobków spoczywa zalana asfaltem na baligrodzkim rynku. W ostatnich latach zwrócono na cmentarz dwie macewy wcześniej pozostające poza nim na terenie miejscowości.
Różne są także informacje dotyczące najstarszego zachowanego nagrobka. Z reguły podaje się daty 1716[10] lub 1718[11]. Na początku XXI wieku nie udaje się odnaleźć nagrobków z takimi datami. Najstarszy obecnie zidentyfikowany nagrobek pochodzi z 1731 i stoi na grobie Aharona, syna Israela.
Na cmentarzu zachowały się nagrobki wykonane z piaskowca i wapienia. Napisy na nagrobkach baligrodzkiego kirkutu były wykonywane zasadniczo w języku hebrajskim, lecz zdarzały się napisy polskie[12] i niemieckie[13], co świadczy o postępującej asymilacji.
Przypisy
↑zob. Gosztyła i Proksa Kirkuty Podkarpacia gdzie orientacyjny plan cmentarza wraz z częściowym wskazaniem położenia macew
↑Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego na swej stronie, powołując się na rejestr gruntów, podaje powierzchnię 0,91 ha. Potocki Żydzi i Bieszczadzkie Judaica podaje 1 ha, podobnie Burchard Pamiątki i Gosztyła i Proksa Kirkuty.
↑Brak danych o ewentualnym wcześniejszym ogrodzeniu cmentarza.
↑Położenie domu przedpogrzebowego widoczne na mapie WIG.
.jpg)
