Fragment występu podczas Burlesque Festival w Nowym Orleanie, 2010
Burleska – forma teatralna używająca w ograniczonym zakresie muzyki – głównie recitativo i pieśni, obecnie również muzyki nowoczesnej. Powstała w XVIII wieku jako parodia poważnych tematów, często dzieł operowych lub operetkowych. Słowo burleska wywodzi się od włoskiego burlesco, które z kolei wywodzi się od włoskiego burla – żart, kpina lub krotochwila. Jednym z najbardziej znanych klasycznych programów komediowych w stylu burleski jest Kto jest pierwszy? autorstwa Buda Abbotta i Lou Costello.
W formie burleska nawiązuje do sztuki tzw. plebejskiej, obliczonej na popularność wśród widzów rekrutujących się z klasy robotniczej. Burleska pojawiła się jako odrębna forma sztuki w drugiej połowie XIX wieku w Stanach Zjednoczonych, a jej artystki nazywano British girls. Przedstawienia tej formy burleski miały silnie erotyczne podłoże. Opierała się na grupowych tańcach, śpiewach i skeczach[1], młodych, skąpo ubranych aktorek[2]. W XX wieku burleskę wzbogacono o striptiz ze względu na coraz bardziej tolerancyjne prawa dotyczące tzw. moralności publicznej[3], co sprawiło, że obecnie te dwa pojęcia są mylone lub zestawiane obok siebie nie jako kategorie pokrewne, ale jako zamienniki[2].
Charakterystyka
Burleska jest formą sztuki wykonywaną przez wszystkie płcie, a także przez osoby łamiące ustalone kanony płci, np. drag queens. Występ burleskowy, tzw. numer, polega zazwyczaj na wykonaniu układu choreograficznego do podkładu muzycznego, ze śpiewem lub bez[4], przy jednoczesnym stopniowym rozbieraniu się z elementów kostiumu. Często wykorzystywane są różne rekwizyty; charakterystycznymi dla burleski akcesoriami scenicznymi są wachlarze z piór[2].
Bettie Page w filmie Teaserama
W odróżnieniu od wielu innych form sztuki teatralnej burleska jest otwarta na interakcje z publicznością wychodząca poza przyjmowanie aplauzu — artyści i artystki zapraszają czasem widzów na scenę, ofiarowują widzom drobne podarunki jako element opowiadanej fabuły, lub proszą o symboliczną pomoc w rozebraniu się z kostiumu. Widzowie są także zachęcani do wyrażania swojej aprobaty w formie, która w tradycyjnym teatrze mogłaby zostać uznana za brak kultury; gwizdanie, okrzyki, głośny aplauz w trakcie trwania występu.
Ponieważ burleska wyewoluowała z form sztuki adresowanych do tych warstw społecznych, których nie było stać na bilety wstępu do tradycyjnych teatrów czy opery, w burlesce zawsze pojawiały się elementy subwersyjne w stosunku do panującej w danym okresie moralności czy tolerancji na mniejszości. W związku z tym burleska stała się dyscypliną sztuki, która przyciągała artystów i artystki wywodzące się z mniejszości narodowych, seksualnych czy kulturowych[5][6], a także z branży erotycznej; za pionierki, inspiracje dla obecnie występujących osób i największe popularyzatorki burleski są uważane między innymi Bettie Page, modelka BDSM i fetyszowa oraz aktorka pornograficzna, oraz Dita von Teese, która swoją karierę rozpoczynała jako modelka erotyczna i tightlacerka.
Kontrowersje
Środowisko artystów i artystek burleski jest podzielone w kwestii zagadnienia, czy burleska jest pracą seksualną, czy też nie. Zgodnie z niektórymi definicjami[7], pracownik seksualny to osoba, której zawód zakłada wykonywanie czynności o jednoznacznie seksualnym lub/erotycznym charakterze, co sugerowałoby, że burleska jest formą pracy seksualnej. Niektóre osoby wykonujące burleskę jednak odżegnują się od takiej formy kategoryzowania, wskazując, że burleska jest formą sztuki, a praca seksualna nie[8][9]. Inni artyści uważają, że sztuka i praca seksualna nie wykluczają się wzajemnie, a odżegnywanie się od środowiska seks pracowników jest dyskryminujące oraz niezgodne ze stanem faktycznym, np. ze względu na fakt, że częścią burleski jest striptiz, czynność jednoznacznie skojarzona z pracą seksualną[10].
Kontrowersyjne jest także pytanie, czy burleska jest formą striptizu[11][10]; wiele artystek zwłaszcza twierdzi, że rozbierania się w trakcie występu nie można nazwać striptizem[12][13], inne — że striptiz jest takim samym elementem występu, jak taniec czy używanie rekwizytów[14].
Burleska w Polsce
Burleska i sztuki pokrewne (kabaret, wodewil, rewia) są znane w Polsce końca XIX w.; jedną z pierwszych udokumentowanych wizji branży burleskowej i jej historii można przeczytać w semiautobiograficznej książce z 1938 r. Strachy autorstwa Marii Ukniewskiej. Podobnie jak w Europie i Ameryce Północnej, burleska straciła na znaczeniu w związku z pojawieniem się telewizji i innych środków masowego przekazu wizualnego[15], a w momencie zalegalizowania pornografii straciła kolejną część swojej widowni ze względu na to, że przestała być zamiennikiem tejże pornografii.
Swoje odrodzenie przeżyła w latach 2000', kiedy pierwsze występy tego typu zaczęły być ujmowane w repertuarach polskich klubów i teatrów, a na warszawskiej Pradze pojawił się pierwszy stricte burleskowy klub o nazwie Madame Q[16], działający do dzisiaj i goszczący na swojej scenie zarówno artystów i artystki burleski, jak i innych dyscyplin sztuki teatralnej.
Obecnie w Polsce działa kilkadziesiąt osób wykonujących burleskę, w tym burleskę klasyczną i neoburleskę, queerleskę (burleskę wykonywaną przez osoby queer i na tematy związane z doświadczeniem bycia osobą queer), goreleskę (burleska o tematyce gore lub horrorowej), boyleskę[17] (burleska wykonywana przez mężczyzn[18] — termin coraz bardziej archaiczny), nerdleskę (burleskę wykorzystującą elementy popkultury, np. uniwersum Marvel czy DC). Burleska bywa także narzędziem protestu lub aktywizmu, np. odnośnie do Strajku Kobiet[19] lub normalizacji menstruacji[20]. W Polsce organizowany jest kontrowersyjny Slavic Burlesque Festival[21]. Kluby burleskowe znajdują się w Warszawie[22], Białymstoku[23] i Wrocławiu.
Burleska została sportretowana w pierwszym sezonie polskiego serialu Netflixa pod tytułem Sexify w odcinku 4[24] oraz w serialu TV Puls Rodzinny Interes[25].
.jpg)
