Budżet partycypacyjny, także budżet obywatelski[1][2] – demokratyczny proces dyskusji i podejmowania decyzji, w którym mieszkańcy gminy decydują o tym, w jaki sposób wydawać część środków z jej budżetu.
Najczęściej jest on tworzony poprzez wykorzystanie takich narzędzi, jak poznanie priorytetów w wydawaniu pieniędzy, wybór delegatów budżetowych, reprezentujących lokalne społeczności, wsparcie techniczne ze strony urzędów miast i gmin, a następnie implementacja pomysłów mających bezpośrednie przełożenie na jakość życia mieszkańców.
Budżet partycypacyjny w Porto Alegre
Pierwszy pełny proces tworzenia budżetu partycypacyjnego rozpoczął się w brazylijskim mieście Porto Alegre już w roku 1989[3]. To coroczny proces dyskusji i podejmowania decyzji, w którym tysiące mieszkańców miasta decyduje, jak wydawać część tamtejszego budżetu miejskiego. W procesie sąsiedzkich, regionalnych i ogólnomiejskich zgromadzeń otwartych dla wszystkich, obywatele i wybrani delegaci budżetowi głosują nad tym, jakie priorytetowe potrzeby dofinansować i na jakim poziomie. Na pierwszym etapie sąsiedzi wybierają delegatów dzielnicowych i tematycznych, którzy następnie, na nieoficjalnych spotkaniach decydują o priorytetowych inwestycjach, przyznając im określoną liczbę punktów – im więcej, tym ważniejsza inwestycja. W drugiej rundzie obradują wspólnie zebrania dzielnicowe i tematyczne, które wybierają radnych do rady budżetu partycypacyjnego.
Naukowcy tacy jak m.in. Rebecca Abers, Gianpaolo Baiocchi i Leonardo Avritzer badali wpływ budżetu partycypacyjnego na rządowe wydawanie pieniędzy i alokację zasobów. Odkryli trend zmierzający w kierunku wydawania większej ilości pieniędzy w najmniej do tej pory finansowanych dzielnicach. Większość wniosków opierała się jednak na danych rządowych i trudno je jednoznacznie zweryfikować[potrzebny przypis].
Budżet partycypacyjny na świecie
Od czasu powstania w Ameryce Południowej, budżet partycypacyjny rozszerzył się na setki miast całego świata, w tym w Europie, Azji, Afryce czy też Ameryce Północnej. W niektórych miastach został wprowadzony do szkół, uniwersytetów i budownictwa społecznego czy instytucji kultury[4]. Mechanizmy stosowania budżetu partycypacyjnego różnią się od siebie, dostosowując do lokalnego kontekstu, różny jest także procent miejskiego budżetu oddawanego do dyspozycji mieszkańców.
W Polsce kwestią oddolnej demokracji zajmował się Rafał Górski, anarchista, który napisał poświęconą temu zagadnieniu książkę Bez państwa. Demokracja uczestnicząca w działaniu[5]. Stowarzyszenie Liderów Lokalnych Grup Obywatelskich w ramach programu Laboratorium Monitoringu Budżetu analizuje jakość konsultacji społecznych, w tym konsultacji dotyczących tworzenia budżetu gminy[6][7].
W 2018 r. do ustaw o samorządach: gminnym, powiatowym i województwa dodano regulacje o budżecie obywatelskim[10], które są stosowane od kadencji 2018-2023[11]. Szczegóły dotyczące projektu budżetu obywatelskiego określają uchwały organu stanowiącego właściwej jednostki samorządu terytorialnego. W gminach niebędących miastami na prawach powiatu realizacja budżetu obywatelskiego nie jest obowiązkowa.
Formą budżetu partycypacyjnego jest fundusz sołecki[12]. W oparciu o ustawę z 21 lutego 2014 r. o funduszu sołeckim[13], która zastąpiła ustawę z dnia 20 lutego 2009 roku o funduszu sołeckim[14], rady gmin podejmują uchwały, w których wyrażają zgodę lub nie wyrażają zgody na wyodrębnienie funduszu w budżecie gminy. Wielkość i sposób jego podziału na poszczególne sołectwa wylicza się używając algorytmu zapisanego w ustawie. Może on być przeznaczony na realizację przedsięwzięć, które są zadaniami własnymi gminy, służą poprawie warunków życia mieszkańców i są zgodne ze strategią rozwoju gminy. O wyborze konkretnych celów oraz sposobów wykorzystania środków decydują w praktyce zebrania wiejskie, w których mogą uczestniczyć i głosować wszyscy mieszkańcy, uchwalając odpowiedni wniosek.
Gminy otrzymują z budżetu państwa zwrot, w formie dotacji celowej, części wydatków wykonanych w ramach funduszu.
Krytyka
Niemiecki architekt Markus Miessen zwrócił uwagę na to, że budżet partycypacyjny może stać się przeciwieństwem wzmocnienia sił obywatelskich i sprawczości społeczności lokalnych, służąc legitymizacji poczynań władzy. Może się tak dziać w sytuacji wdrożenia go w sposób dający obywatelom iluzję poczucia sprawczości w zakresie np. jednego procenta posiadanych przez dane władze środków, przy jednoczesnym odwiedzeniu ludzi od rozważania wydatkowania pozostałych 99 procent budżetu. Skutecznie eliminuje to konflikty i potencjalne protesty. Budżet obywatelski staje się w takiej sytuacji dodatkowym plebiscytem, w miejsce realnej dyskusji nad kształtem rozwoju miejscowości[15].
Przypisy
↑O budżecie. [w:] Urząd m.st. Warszawy [on-line]. um.warszawa.pl, 26 sierpnia 2016. [dostęp 2019-10-04].
↑Budżet obywatelski. [w:] Urząd Miasta Krakowa [on-line]. krakow.pl. [dostęp 2019-10-04].
↑Marcin Gerwin, Maja Grabkowska: Budżet obywatelski, [w:] Partycypacja. Przewodnik Krytyki Politycznej. Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2012, s. 100, seria: Przewodniki Krytyki Politycznej. ISBN 978-83-62467-49-5.
↑Art. 1 pkt 1 lit. b, art. 2 pkt 1 lit. b i art. 3 pkt 1 lit. b ustawy z dnia 11 stycznia 2018 r. o zmianie niektórych ustaw w celu zwiększenia udziału obywateli w procesie wybierania, funkcjonowania i kontrolowania niektórych organów publicznych (Dz.U. z 2018 r. poz. 130).
↑Art. 15 ustawy z dnia 11 stycznia 2018 r. o zmianie niektórych ustaw w celu zwiększenia udziału obywateli w procesie wybierania, funkcjonowania i kontrolowania niektórych organów publicznych (Dz.U. z 2018 r. poz. 130).
