Błotniak stawowy

Circus aeruginosus[1]
(Linnaeus, 1758)
Samiec
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	szponiaste
Rodzina	jastrzębiowate
Podrodzina	jastrzębie
Plemię	Accipitrini
Rodzaj	Circus
Gatunek	błotniak stawowy
Synonimy
Falco aeruginosus Linnaeus, 1758[2]
Podgatunki
C. a. aeruginosus (Linnaeus, 1758) C. a. harterti Zedlitz, 1914
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3]
najmniejszej troski
Zasięg występowania
gniazduje      występuje przez cały rok      zimuje      zalatuje, sezonowość występowania niepewna
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Błotniak stawowy^[4] (Circus aeruginosus) – gatunek dużego ptaka drapieżnego z rodziny jastrzębiowatych (Accipitridae).

Wyróżniono dwa podgatunki C. aeruginosus^[2][5]:

• C. aeruginosus aeruginosus – Europa i Bliski Wschód do centralnej Azji.
• C. aeruginosus harterti – północno-zachodnia Afryka.

Dawniej wyróżniano też podgatunek C. aeruginosus spilonotus zamieszkujący wschodnią Azję, obecnie jest on uważany za osobny gatunek – błotniak wschodni (Circus spilonotus).

Choć łacińska nazwa rodzajowa Circus odnosi się do krążenia w powietrzu, to błotniaki nie mają tego w zwyczaju.

Zamieszkuje strefę umiarkowaną i subtropikalną – od Europy (poza północnym Półwyspem Fennoskandzkim, Irlandią i Islandią) po środkową Azję, osiadła populacja w północno-zachodniej Afryce^[6]. Ptak w ogromnej większości wędrowny, północne populacje pokonują 5000 km. Przyloty od połowy marca i w kwietniu, a odloty od lipca do połowy października. Migracja nie charakteryzuje się wyraźną kulminacją. Populacja europejska zimuje w Afryce, a częściowo również na europejskich wybrzeżach Morza Śródziemnego i w Europie Zachodniej. Ptaki gniazdujące w Azji zimują głównie na subkontynencie indyjskim.

W Polsce nieliczny ptak lęgowy niżu, lokalnie średnio liczny, występujący tu od marca do października. Wyraźnie liczniejszy jest na zachodzie i północnym wschodzie kraju^[7]. Najbogatsze lęgowiska stwierdzono w Wielkopolsce, na Podlasiu, w okolicach Zalewu Szczecińskiego, na ziemi lubuskiej i na stawach w Dolinie Baryczy^[8]. To jeden z najczęściej spotykanych ptaków szponiastych w kraju. Wyjątkowo spotyka się go również zimą^[9]. Najczęściej widuje się go nad trzcinowiskami, jak co pewien czas zapada w gąszcz roślinności. Krajowa populacja błotniaka stawowego rośnie, choć zanika on na obszarach, gdzie niszczone są jego siedliska wykorzystywane na lęgowiska.

Długie skrzydła i ogon. Ten drugi jest wąski i lekko zaokrąglony. Wyraźny dymorfizm płciowy. Samica nieco większa od samca, ciemnobrązowa o kremowożółtej wierzchu głowy (przypomina hełm), gardle i przednimi brzegami skrzydeł. Ma częściowo jasne nadgarstki i plamę na piersi. Samiec ma brązowy grzbiet, trójbarwny wierzch skrzydeł – są popielatoszare z czarnymi ostro odgraniczającymi się końcami oraz jasną częścią środkową (patrząc od góry wygląda jak jasna smuga) i niebieskawopopielaty ogon, żółtobiałą głowę i pierś. Spód jest rdzawobrązowy. Nogi żółte, wokół oczu wyraźna szlara. Młode przypominają ciemnobrązową samicę, jednak ich głowa jest ciemna, jedynie z małą żółtą plamką na potylicy.
Wielkością dorównuje myszołowowi, choć ma smuklejsze ciało, węższe skrzydła i dłuższy ogon.

długość ciała z dziobem i ogonem

ok. 48–56 cm

rozpiętość skrzydeł

100–130 cm

długość ogona

samce 21–23,5 cm
samice 22,5–25 cm

samce 0,3–0,6 kg

samice 0,5–0,7 kg

Poza okresem lęgowym błotniak stawowy prowadzi samotniczy tryb życia, choć jego noclegowiska mogą mieć charakter zbiorowy. W swobodnym, niskim i powolnym locie skrzydła ma uniesione do góry na kształt płytkiego V. Zwykle przelatuje na wysokości do kilku metrów nad obszarami o niskiej roślinności – łąkami, pastwiskami i polami.

Wszystkie błotniaki są ptakami terenów otwartych. Zasiedla trzcinowiska wokół jezior i stawów rybnych, torfowiska z zaroślami wierzbowymi, oczka wodne wśród pól uprawnych, gęsto obrośnięte szuwarami tereny podmokłe, zbiorniki zaporowe, starorzecza, wiklinowe zarośla. Także glinianki i torfianki na otwartych przestrzeniach. Unika lasów. Ze względu na wzrost populacji zasiedla coraz mniej typowe siedliska, w tym mniej korzystne dla niego tereny rolnicze. Po okresie lęgowym żeruje nad ścierniskami i polami uprawnymi.

Gatunek monogamiczny, gniazdujący głównie w rozproszeniu. Pomimo to samce mogą niekiedy kojarzyć się z dwiema samicami. Dodatkowo jeśli dany obszar obfituje w pożywienie, ptak gniazduje czasem tworząc luźne skupiska. W takim wypadku dana para broni jedynie najbliższych okolic swojej konstrukcji lęgowej przed innymi osobnikami tego samego gatunku.
W locie tokowym samiec często przekazuje pokarm samicy w powietrzu. Pełni on rolę prezentu.

W gęstych trzcinach ponad lustrem wody (błotniak jest jedynym ptakiem drapieżnym zakładającym gniazda w trzcinach), ale też w turzycowiskach czy na ziemi. Od kilku dziesięcioleci błotniak stawowy coraz częściej lęgnie się też na polach zbóż i rzepaku lub na łąkach. Gniazdo ma formę płytkiej platformy z patyków, skrzypu i łodyg roślin wodnych, głównie z trzcin i tataraku. Konstrukcja ma metr średnicy i 50 cm wysokości. Czasem unosi się na pływającej roślinności. W budowie gniazda biorą udział samiec i samica^[10].

Wyprowadza jeden lęg w roku, składając w maju lub czerwcu 3 do 6 białych^[11], białawych lub niebieskawych jaj.

Jaja wysiadywane są przez okres 31–36 (34–38^[12]) dni wyłącznie przez samicę. Samiec w tym czasie przynosi jej pokarm. W okresie lęgowym błotniaki polują głównie na młode ptaki, pisklęta i jaja. Pisklęta pokryte są czysto białym puchem^[13]. Oboje partnerów zajmuje się karmieniem. Potomstwo reaguje w zaskoczeniu na drapieżnika. Próbuje przestraszyć go położeniem się na plecach i wymachiwaniem szponami. Pisklęta, gniazdowniki, opuszczają gniazdo po około 35–40 dniach, kiedy stają się lotne, a po ok. 3 tygodniach od tego momentu są w pełni samodzielne (w tym czasie samica je jeszcze dokarmia). Większość ptaków na zimowiska udaje się do Europy Południowej i Afryki Zachodniej.

Przekazywanie przez samca pokarmu samicy jest widowiskowym pokazem. Do lęgowego partnera trzymającego w dziobie zdobycz, przeważnie drobnego gryzonia, dolatuje partnerka i razem wykonują popisy akrobatyczne. Dodatkowo w locie pokazowym pojawiają się przewroty, spadania i zawroty. Po pewnym czasie samica odbiera w końcu zdobycz i leci z nią do młodych, podczas gdy ich ojciec wraca na polowanie^[8].

Drobne ssaki, głównie gryzonie jak piżmaki, ptaki (młode i dorosłe), płazy, w tym żaby, ryby i owady, a także jaja i pisklęta innych ptaków. Poluje nad polami, wydmami i łąkami, posługując się słuchem, podobnie jak sowy. Zdarza mu się też karmić padliną, np. martwymi wężami i ptakami. Ze względu na swą powolność i lekkość nie łapie ptactwa domowego.

Poluje, wypatrując ofiary w locie patrolowym, szybując i krążąc na dużych powierzchniowo obszarach. Często zawisa przy tym w powietrzu. W wykrywaniu zwierzyny posługuje się słuchem, podobnie jak sowy. Na ofiarę spada z kilku metrów wysokości, chwyta ją szponami. Żeruje nie tylko nad wodami i przy pasach trzcin, gdzie gniazduje, ale też na łąkach i polach uprawnych. Ofiary małe i średniej wielkości chwyta na ziemi, ptaki wodne do rozmiarów kurki wodnej i łyski na wodzie i w trzcinach. Preferuje siedzące na jajach samice kaczek, kulików i perkozów. Rzadko łapie zdobycz w powietrzu i nie ściga ptaków w locie. Poza tym zdarza mu się wypatrywać zwierzyny siedząc na wysokich obiektach, zapewniających rozległy widok.

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje błotniaka stawowego za gatunek najmniejszej troski (LC – Least Concern) nieprzerwanie od 1988 roku. Liczebność światowej populacji szacuje się na 0,5–1 milion dorosłych osobników. Trend liczebności populacji uznaje się za wzrostowy^[3].

W Polsce objęty ochroną gatunkową ścisłą, wymaga ochrony czynnej^[14]. Na Czerwonej liście ptaków Polski został sklasyfikowany jako gatunek najmniejszej troski (LC)^[15]. W latach 2013–2018 liczebność populacji lęgowej błotniaka stawowego na terenie kraju szacowano na 6600–7400 par^[16]. Zagraża mu m.in. pozbawianie go miejsc do gniazdowania i żerowania przez:

• wykaszanie i wypalanie (likwidacja) szuwarów na stawach i innych zbiornikach wodnych;
• osuszanie mokradeł i śródpolnych zbiorników wodnych;
• regulowanie cieków wodnych^[6].

Natomiast ujednolicanie wiejskiego krajobrazu i intensyfikacja upraw niekorzystnie wpływają na populacje ofiar błotniaka, zubożają ich skład i zmniejszają liczebność. Poza tym wspomnieć należy o prześladowaniach błotniaków przez ludzi uważających je za szkodliwe jastrzębie. To powód, przez który od wieków na wsi je tępiono i odławiano w różnego typu pułapki.

• ptaki Polski

• Klaus Richarz: Ptaki – Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3. Brak numerów stron w książce

• Zdjęcia i nagrania audiowizualne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
• Circus aeruginosus (Błotniak stawowy). W: M. Gromadzki (red.): Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T. 7: Ptaki (część I). Warszawa: Ministerstwo Środowiska, 2004, s. 226–230. ISBN 83-86564-43-1.