Autonomiczne centrum społeczne – samozarządzane centrum społeczne, w którym środowiska antyautorytarne organizują dobrowolne inicjatywy. Taka autonomiczna przestrzeń, często w wielofunkcyjnych obiektach związanych z anarchizmem, może zawierać warsztaty rowerowe, infoshopy, biblioteki, wolne szkoły, darmowe sklepy, przestrzenie spotkań i miejsca koncertów.

Ośrodki te znajdują się na całym świecie, na przykład we Włoszech, w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Inspirują się różnymi ruchami lewicowymi, w tym anarchizmem i wspólnotami intencjonalnymi. Są one zamieszkiwane, wynajmowane lub stanowią własność spółdzielczą.

Autonomiczne centra społeczne różnią się wielkością i funkcją w zależności od lokalnego znaczenia^[1]. Mogą one zawierać infoshop, radykalną księgarnię, punkt informacji i porad, warsztaty, kawiarnię, bar, niedrogą przestrzeń koncertową, niezależne kino lub spółdzielnię mieszkaniową^[2]. Oprócz zapewniania przestrzeni dla aktywizmu, takie centra socjalne mogą stać się podmiotami nagłaśniającymi lokalne problemy, takie jak gentryfikacja lub dalekosiężne inwestycje biznesowe^[3][4]. Poza tym stanowią projekty, w których tworzone i praktykowane są działania na zasadzie wspólnoty^[5].

Zachodni anarchiści przez długi czas tworzyli enklawy, w których mogli żyć na uboczu zgodnie ze swoimi społecznymi zasadami antyautorytaryzmu, wzajemnej pomocy, dzielenia się i integracji. Niektóre z tych miejsc obejmują sale związków zawodowych Robotników Przemysłowych Świata (dekady 1910-1919 i 1920-1929), barcelońskie centra społeczne podczas rewolucji hiszpańskiej czy skłoty powstające od lat 60. Mają one wspólne korzenie z radykalnymi wspólnotami intencjonalnymi, które okresowo pojawiały się w historii i są czasami określane jako Tymczasowe Strefy Autonomiczne^[6] lub „wolne przestrzenie”, w których kontrhegemoniczny opór może tworzyć inicjatywy i taktykę^[7]. Podczas gdy mają one tendencję do istnienia w stanie przejściowym, zwolennicy argumentują, że zachowują one spójność działań i że tymczasowość uniemożliwia siłom rządowym łatwe kontrolowanie ich działalności^[8].

Przestrzeń wolna, czy też autonomiczna, definiowana jest jako miejsce niezależne od dominujących instytucji i ideologii, działające poza standardowymi relacjami ekonomicznymi, sprzyjające samodzielnemu podejmowaniu decyzji. Te niehierarchiczne zasady zachęcają do eksperymentalnych podejść do organizacji, podziału obowiązków, interakcji społecznych, rozwoju i finansów^[9]. Centra społeczne mogą być wynajmowane, dzierżawione lub stanowić własność spółdzielczą. Są one w dużej mierze samodzielnie utrzymywane przez wolontariuszy i często zamykane z powodu wypalenia i zmniejszonego uczestnictwa, zwłaszcza jeśli czas wolny uczestników słabnie wraz ze zmianą ich sytuacji ekonomicznej^[10].

Od lat 80.^[8] młodzi Włosi urządzali samozarządzane centra społeczne (wł. centri sociali), w których zbierali się, aby pracować nad projektami kulturalnymi, słuchać muzyki, dyskutować o polityce czy dzielić się podstawowymi informacjami o życiu^[11]. Projekty te są często skłotami i znane są jako Centro Social Okupado Autogestionado (CSOA) (pol. squatowe, samodzielnie zarządzane centra społeczne)^[12]. Do 2001 istniało około 150 takich obiektów, założonych w opuszczonych budynkach, jak np. byłe szkoły i fabryki. Centra te działają poza kontrolą państwa i wolnego rynku^[13], i mają konfliktowe relacje z policją, ponadto często przedstawiane są przez konserwatywne media jako magnes dla przestępczości i nielegalnych zachowań. Włoskie centra były niekiedy finansowane z miejskich programów kulturalnych^[11].

W Stanach Zjednoczonych samozarządzane centra społeczne przybierają głównie formę infoshopów i radykalnych księgarni, takich jak Bluestockings w Nowym Jorku czy Red Emma’s w Baltimore^[10]. Od lat 90. północnoamerykańscy anarchiści tworzyli centra społecznościowe, infoshopy i wolne przestrzenie, aby promować kulturę alternatywną, alternatywne media i szkoły jako kontrkulturę opartą na etyce DIY. Te przestrzenie społeczne, w odróżnieniu od regionalnych wspólnot intencjonalnych z połowy XX wieku, często dążą do integracji swojej społeczności z istniejącym sąsiedztwem miejskim, zamiast całkowitej „ucieczki” ze społeczeństwa do wiejskich komun^[6].

Powstanie centrów społecznych w Wielkiej Brytanii jako ośrodków działalności kulturalnej i organizacji politycznych było główną cechą radykalnej i anarchistycznej polityki tego regionu^[14]. Na przykład, 1 in 12 Club w Bradford posiada kawiarnię, plac zabaw dla dzieci, bar, infoshop, duże przestrzenie do spotkań i koncertów^[1].

Panoramiczne zdjęcie wnętrza Lucy Parsons Center w Bostonie.

 Osobny artykuł: Infoshop.

Infoshopy są wielofunkcyjnymi przestrzeniami, które promują alternatywne media i stanowią scenę dla alternatywnych działań kulturalnych, ekonomicznych, politycznych i społecznych^[8]. Poszczególne infoshopy różnią się między sobą funkcjami, ale mogą zawierać małą bibliotekę lub czytelnię i służyć jako centrum dystrybucji zarówno darmowych, jak i płatnych mediów alternatywnych, szczególnie mediów o rewolucyjnej czy anarchistycznej tematyce^[7]. Chociaż obiekty tego typu mogą służyć jako rodzaj biblioteki społecznościowej, są zaprojektowane tak, aby zaspokajać potrzeby informacyjne użytkowników, a nie konkurować z biblioteką publiczną lub istniejącymi centrami informacyjnymi^[15].

Dla alternatywnych wydawców i grup aktywistów infoshopy mogą oferować tanie usługi reprograficzne dla publikacji typu DIY i stanowić adres pocztowy dla tych, którzy nie mogą sobie pozwolić na skrytkę pocztową lub odbierać poczty pod adresem w skłocie. W latach 90. dostępne narzędzia obejmowały zarówno proste kserokopiarki, jak i oprogramowanie do publikowania. Poza funkcjami publikacji drukowanych, infoshopy mogą również organizować spotkania, dyskusje, koncerty lub wystawy. Na przykład, gdy w latach 90. XX wieku nastąpił rozwój udziału form audiowizualnych w aktywizmie, infoshopy wyświetlały filmy i gościły grupy dyskusyjne zachęcające do działań zbiorowych^[8]. Tego typu lokalizacje często starają się zaoferować przestrzeń, w której jednostki mogą publikować bez ograniczeń prasy głównego nurtu i dyskutować o alternatywnych ideach bez przeszkód w postaci homofobii, rasizmu i seksizmu^[7].

Organizowane przez działaczy politycznych infoshopy są często niezależne, finansowane przez nich samych i niezwiązane z żadną organizacją czy radą. Są często nadzorowane i prowadzone przez samodzielnie wybranych członków jako wolontariuszy^[9] i podobnie jak anarchistyczne media, które rozpowszechniają, działają na bazie niedrogich, pożyczonych lub podarowanych zasobów, takich jak używane komputery i meble^[7]. W rezultacie infoshopy i inne alternatywne instytucje są często krótkotrwałe, mając niewielkie dochody, które pozwalają na opłacenie krótkoterminowych dzierżaw wynajmowanych pomieszczeń sklepowych. Infoshopy czasami łączą w sobie funkcje innych alternatywnych miejsc: wegetariańskich kawiarni, niezależnych sklepów płytowych, alternatywnych księgarni, ale przede wszystkim rozpowszechniają informacje, służąc jako biblioteki, archiwa, punkty dystrybucji i centrum nieformalnej sieci alternatywnych organizacji i aktywistów^[8].

Anarchiści, w dążeniu do wolności od dogmatów, wierzą, że jednostki nie mogą być socjalizowane do bezrefleksyjnego poddawania się autorytetom lub dogmatom^[6]. W przeciwieństwie do tradycyjnych szkół, anarchistyczne wolne szkoły są autonomicznymi, niehierarchicznymi przestrzeniami przeznaczonymi do wymiany edukacyjnej i dzielenia się umiejętnościami. Nie mają kryteriów przyjęcia lub hierarchicznych relacji między nauczycielem a uczniem. Zajęcia prowadzone są przez wolontariuszy i odbywają się w samodzielnie zarządzanych ośrodkach społecznych, domach kultury, parkach i innych miejscach publicznych^[10].

Wolne szkoły podążają za anarchistyczną linią edukacji wyznaczoną przez Escuela Moderna (Nowoczesną Szkołę) autorstwa hiszpańskiego anarchisty Francisco Ferrera i wynikającego z niej ruchu nowoczesnych szkół w pierwszej dekadzie XX wieku, poprzez amerykański ruch wolnych szkół w latach 60. Amerykański anarchista Paul Goodman opowiadał się za prowadzeniem małych szkół dla dzieci w sklepach i wykorzystywaniem miasta jako klasy^[6].

Na przykład wolna szkoła w Toronto powstała z zamknięcia kontrkulturowej kawiarni wspólnotowej i otwarcia anarchistycznej wolnej przestrzeni. Jej celem było dzielenie się pomysłami na tworzenie antyautorytarnych relacji społecznych poprzez cykl zajęć. Wszyscy byli zapraszani do zgłaszania propozycji i uczestnictwa w zajęciach, których tematyka obejmowała: zajęcia muzyczne, alternatywną ekonomię, sztukę uliczną i przemoc wobec kobiet, choć najdłużej działające zajęcia wprowadzały w anarchizm i związaną z nim politykę syndykalizmu i wolnościowego socjalizmu. Prowadzący kurs pełnili raczej rolę pomagaczy, dostarczających tekstów i zachęcających do uczestnictwa, niż odgórnych wykładowców. W wolnej przestrzeni odbywały się również wydarzenia artystyczne, imprezy i fora dyskusyjne. Inne inicjatywy były krótkotrwałe takie jak skromna wypożyczalnia i stół z używanymi towarami^[6]. W innej wolnej szkole w Nottingham zajęcia zorientowane na dzielenie się umiejętnościami z bardziej tradycyjną pedagogiką były bardziej popularne niż sesje poświęcone radykalnej edukacji^[10].

Podobnie jak w przypadku wolnych szkół, projekty wolnych uniwersytetów są prowadzone na kampusach uniwersyteckich, co jest najbardziej widoczne w Europie. Organizowane przez ochotnicze kolektywy studenckie, uczestnicy tych inicjatyw eksperymentują z procesem uczenia się, ale nie mają na celu zastąpienia tradycyjnego uniwersytetu^[10].

Przykładem autonomicznego centrum społecznego w Polsce jest A.D.A. Puławska (Aktywny Dom Alternatywny) w Warszawie. Swoją działalność opiera w całości na oddolnej aktywności społecznej. Przyjmując zasadę non-profit, jest przestrzenią wspierającą niekomercyjne działania społeczne i kulturalne, inicjowane przez niezależne jednostki, grupy i organizacje. Znajduje się tam świetlica, sala koncertowo-teatralna, sitodruk, ciemnia, galeria, biblioteka, ogródek miejski, darmowy sklep (wymiennik) oraz pracownie i warsztaty^[16][17][18]. Są tam również organizowane doroczne anarchistyczne targi książki – Warsaw Independent Bookfair (Warszawski Niezależny Kiermasz Książek)^{[19][20][21][22]}.

Skłot Syrena również działa na zasadzie autonomicznego centrum społecznego. W ramach jej przestrzeni funkcjonuje m.in. klubokawiarnia Cafe Kryzys^[23][24][25], darmowy sklep^[26], szwalnia, pracownia rzeźby i sitodruku, szablonownia, pokój graficzny, świetlica^[27], warsztat rowerowy^[28] czy biblioteka^[29].

W Polsce działają również alternatywne szkoły. Bezpłatne i otwarte dla każdego zajęcia realizowane są w ramach Autonomicznej Przestrzeni Edukacyjnej (APE) z oddziałami w Krakowie i Warszawie^[30]. W Poznaniu na skłocie Rozbrat działa lokalny odpowiednik takiej inicjatywy pod nazwą Wolna Szkoła Rozbrat^[31].

• Archiwum anarchistyczne