Pochodził z ubogiej, wielodzietnej rodziny. Uczył się w seminarium duchownym w Viseu i przyjął niższe święcenia, lecz nie został księdzem. W latach 1910–1914 studiował ekonomię i prawo w uniwersytecie w Coimbrze. W 1912 wraz z księdzem Manuelem Gonçalvesem Cerejeirą założył Akademickie Centrum Demokracji Chrześcijańskiej (Centro Académico de Democracia Cristã), przemianowane w 1917 na Katolickie Centrum Portugalskie (Centro Católico Português). Pod pseudonimem Aleves de Silva publikował na łamach tygodnika „O Impercial”. W 1918 otrzymał katedrę ekonomii w Coimbrze. W 1921 został wybrany do parlamentu.
W 1928 Salazar został zaproszony do rządu przez gen. António Carmonę, aby objąć tekę ministra finansów. Otrzymał nadzwyczajne pełnomocnictwa w zakresie kontroli nad wszelkimi wydatkami publicznymi. Zdobywał coraz silniejszą pozycję i w roku 1932 został powołany na stanowisko premiera, co przekształciło dyktaturę wojskową w cywilną, trwającą do roku 1974.
Estado Novo
W dniu 17 marca 1933 wprowadził nową konstytucję, która przekształciła Portugalię w tzw. Nowe Państwo (Estado Novo), oparte na koncepcji ustroju korporacyjnego, będącego połączeniem idei papieskich encyklik dotyczących chrześcijańskiej nauki społecznej i konserwatyzmu. Według Grażyny Bernatowicz-Bierut oraz Instytutu Ruchu RobotniczegoWyższej Szkoły Nauk Społecznych przy KC PZPR konstytucja ta wzorowana była na konstytucjach państw faszystowskich[3]. Jednak wówczas jedyną faszystowską konstytucją była konstytucja włoska, a w rzeczywistości konstytucja Salazara oparta była na wzorcach portugalskich z XIX wieku i konstytucji z 1911 roku[4]. Stworzone przez Salazara autorytarne państwo przez Paula H. Lewisa określone zostało jako faszystowskie[5], z czym z kolei nie zgadza się m.in. Jacek Bartyzel, który zauważa, że jest to nieuczciwe etykietowanie. Sam ustrój ówczesnej Portugalii był od ideologii faszyzmu bardzo odległy, a sam Salazar wyraźnie krytykował zarówno faszyzm, jak i nazizm jako ustroje przede wszystkim totalitarne, pogańskie i rasistowskie[6].
Nowe Państwo opierało się na dwóch fundamentach: społecznych korporacjach i autorytarnych rządach jednej partii. Salazar rozwiązał wszystkie partie polityczne i na ich miejsce powołał organizację polityczną o charakterze ponadpartyjnym – Unię Narodową (União Nacional), która stała się rządząca monopartią, jednak podobnie jak w hiszpańskiej FET i JONS, ścierały się tam różne nurty polityczne. Dla kontroli panującej sytuacji przy pomocy niemieckiego Gestapo[7][8] powstała tajna policja, PVDE, w 1946 roku zmieniona w PIDE. Ponadto Salazar utworzył formację paramilitarną (Legion Portugalski) oraz organizację młodzieżową (Młodzież Portugalska).
Okres hiszpańskiej wojny domowej i II wojny światowej
Zwalczał wszelką opozycję polityczną, głównie lewicową. Na wyspie Santiago, w archipelagu Wysp Zielonego Przylądka, założył obóz koncentracyjnyTarrafal, tzw. obóz powolnej śmierci, w którym przetrzymywano głównie uczestników antyreżimowych rebelii w Marinha, w mniejszym stopniu zaś innych opozycjonistów Grande (18 stycznia 1934) oraz marynarzy uczestniczących w buncie na okrętach wojennych (8 września 1936); trafiali tam również inni przeciwnicy systemu. W Tarrafal zginęło przynajmniej 32 więźniów. W późniejszych latach umieszczano w obozie afrykańskich przywódców działających na rzecz niepodległości. Podczas hiszpańskiej wojny domowej (1936-1939) Salazar wspierał wojska gen. Franco, udzielając im znacznej pomocy, m.in. wysyłając około 10 tysięcy żołnierzy - tzw. Legion Viriato.
Zwieńczeniem tej współpracy było podpisanie przez Hiszpanię i Portugalię paktu iberyjskiego (Pacto Ibérico) z 17 marca 1939 (z protokołem dodatkowym z 29 lipca 1940). Podczas II wojny światowej prowadził politykę neutralności, lawirując pomiędzy III Rzeszą, której sprzedawał surowce mineralne (wolfram), a aliantami, którym udostępnił w 1943 bazy wojskowe na Azorach (lotnicza i morska). Nie opowiedział się po stronie Państw Osi z powodu obawy utraty zamorskich kolonii na rzecz Wielkiej Brytanii. W okresie wojny doszło do zjednoczenia lewicowej opozycji. W 1943 roku socjaliści, komuniści i republikanie weszli w skład Zjednoczonego Antyfaszystowskiego Ruchu Narodowego. Działacze koalicji uważali, że wraz z upadkiem faszyzmu w Europie ustrój ten upadnie także w Portugalii. Istnienie dyktatury utrzymał jednak wybuch zimnej wojny. Wraz z zimną wojną doszło do rozłamu między uczestnikami frontu antysalazarowskiego, a współpraca komunistów i socjalistów została zakończona[3].
Po II wojnie światowej
Po wojnie związał Portugalię sojuszem ze Stanami Zjednoczonymi, przystępując do NATO i przedłużając prawo do dzierżawy baz na Azorach. Za jego rządów Portugalia została członkiem organizacji gospodarczych krajów zachodniej Europy, będąc ich współzałożycielem (OECD i EFTA). Dążył do utrzymania posiadłości kolonialnych, korzystając ze wsparcia krajów NATO głównie USA oraz RPA i Rodezji. Razem z reżimami białych mniejszości w RPA (reżim apartheidu) i Rodezji podtrzymywał na południu Afryki tak zwane „białe imperium”.
Był przeciwny zrzeczeniu się przez Portugalię swoich kolonii, co w efekcie doprowadziło do długich i kosztownych wojen kolonialnych w Angoli (Wojna o niepodległość Angoli od 1961), Gwinei (od 1963) i Mozambiku (Wojna o niepodległość Mozambiku od 1964), gdzie armia portugalska krwawo tłumiła powstania wyzwoleńcze miejscowej ludności[9][10][11]. W Portugalii schronienie znalazło wielu kolaborantów III Rzeszy. Przebywał tam też na wygnaniu admirał Miklos Horthy, stojący na czele reżimu na Węgrzech[12][13].
Salazar był zwolennikiem konserwatywnego modelu społecznego, opartego na katolickiej nauce społecznej. Odrzucał liberalną demokrację parlamentarną jako ustrój jego zdaniem demoralizujący oraz osłabiający państwo i naród. Po 36 latach władzy, w 1968, ustąpił ze stanowiska ze względu na zły stan zdrowia. System wprowadzony przez Salazara ostatecznie załamał się 25 kwietnia 1974, kiedy to w Portugalii doszło do bezkrwawej rewolucji goździków, która zapoczątkowała budowę demokratycznej formy rządów.
António de Oliveira Salazar
Przy prezentacji makiety mostu Santa Clara w Coimbrze
Obowiązkowy zestaw w szkole podstawowej w okresie „Nowego Państwa”: portret Salazara, krzyż i portret prezydenta Thomasa
Tablica z cytatem Oliveira Salazara znajdująca się w Centrum Kultury Rodrigues de Faria w Forjães
Przypisy
↑Chris Cook, John Stevenson, Leksykon nowożytnej historii Europy 1763-1999, Warszawa 2000, s.403
↑Praca zbiorowa, Słownik historii Polski i świata, Katowice 2005, s.806
_%E2%80%93_Lisboa.jpg)
