Akropolis Jerzego Grotowskiego oparte jest na dramacie poetyckim Stanisława Wyspiańskiego, napisanym w latach 1903–1904, jest uznawane za swoistą materializację teatru ubogiego i wciąż zaliczane do kanonu arcydzieł teatru XX wieku. Przedstawienie pierwszy raz zostało wystawione w Teatrze Laboratorium 13 Rzędów 10 października 1962 roku. To właśnie w trakcie przygotowań do tego spektaklu Ludwik Flaszen po raz pierwszy użył terminu „teatr ubogi”, a zespół Grotowskiego oficjalnie uznał swoją pracę za naukowo ukierunkowane badania prowadzone w Teatrze-Laboratorium.

Wariant I (10 października 1962): Maja Komorowska, Rena Mirecka, Zygmunt Molik, Zbigniew Cynkutis, Antoni Jahołkowski, Ryszard Cieślak, Andrzej Bielski

Wariant II (24 listopada 1962): Rena Mirecka, Zygmunt Molik, Zbigniew Cynkutis, Antoni Jahołkowski, Ryszard Cieślak, Andrzej Bielski, Maciej Prus zastąpił Maję Komorowską (doszło do zmian w spektaklu m.in. przekształceniem miłosnego dialogu Heleny i Parysa w rozmowę dwóch kochanków – mężczyzn).

Wariant III (10 czerwca 1964): z zespołu odeszli Zbigniew Cynkutis i Maciej Prus, a pojawili się Mieczysław Janowski i Andrzej „Gaston” Kulig.

Wariant IV (16 stycznia 1965): bez zmian w obsadzie.

Wariant V najlepiej znany, ostatni wariant (17 maja 1967): Zygmunt Molik (Jakub, Harfiarz), Rena Mirecka (Rebeka, Kasandra), Antoni Jahołkowski (Izaak, Strażnik), Ryszard Cieślak (zastępowany niekiedy przez Czesława Wojtałę – Ezaw, Hektor), Zbigniew Cynkutis (Laban, Parys), Stanisław Scierski (Klio, Helena) oraz Andrzej Paluchiewicz.

Jerzy Grotowski tak opisał początek spektaklu: „(…) sala jest pusta, widzowie znajdują się w różnych miejscach, w centrum sali znajduje się skrzynia, a na niej rury z żelaza. Z zascenia słychać hałas, grupa aktorów, którzy są jak więźniowie Oświęcimia, niesie ciężkie przedmioty do pracy; wchodzą i kierują się do środka, stają po dwóch stronach skrzyni i wypowiadają tekst klasycznego dramatu jako skargę więźniów. Jeden z nich wchodzi na skrzynię i żelazne rury i zaczyna grać na swoich skrzypcach dobrze znaną, wesołą melodię, którą grała orkiestra w Oświęcimiu”^[1]. Więźniowie budują na scenie obóz i ukazują zgromadzonym daremność o jałowość takiej egzystencji, tworzą jednocześnie ze słów Wyspiańskiego rodzaj syntetycznego powtórzenia dziejów ludzkości, powracającej wciąż do tego samego punktu wyjścia, będącego zarazem punktem martwoty^[2].

Dramaturgia i znaczenie Akropolis odbiegają od dramaturgii i znaczeń dramatu Wyspiańskiego, zmienione zostały ramy sytuacyjne, ale przede wszystkim dramat mówił o czymś zupełnie innym niż dramat Wyspiańskiego.

Widzowie zostali rozsadzeni po całej przestrzeni, zaproszono ich do uczestnictwa w bardzo szczególnym Nawiedzeniu grobu bez podziału na scenę i widownię. Pomiędzy nimi, niekiedy na odległość wyciągniętej ręki, uwijały się w pracy postacie dramatu. Więźniowie obozu zagłady mamrotali fragmenty Homera i Biblii i mozolnie zabudowywali sceniczną przestrzeń zardzewiałym żelastwem. Aktorzy przez cały spektakl-obrzęd przebywali w innej rzeczywistości niż publiczność – zdawali się nie mieć ciał, przypominali duchy, ale jedynie ich obecność była realna w upiornym świecie łagru, widzowie gościli tu co najwyżej jako turyści. W finale zmartwychwstały Zbawca okazywał się szmacianą kukłą, a rozśpiewana procesja szła do krematorium^[3].

Za scenografię, kostiumy, rekwizyty odpowiedzialny był Józef Szajna (początkowo scenografię do Akropolis miał opracować Piotr Potworowski, który zmarł 24 kwietnia 1962 roku). Aranżacją przestrzeni scenicznej zajmował się Jerzy Gurawski^[4].

Plan architektury teatralnej^[5] wprowadził jednolitą przestrzeń, „zlikwidował” tradycyjną, charakterystyczną dla sceny pudełkowej opozycję: scena-widownia. Terenem działania teatralnego jest dla Grotowskiego cała sala, „scenowidownia”, gdzie toczy się gra na styku dwóch zespołów: aktorów i widzów. Część akcji dramatu rozgrywała się wokół dużej drewnianej skrzyni na środku oraz dwóch platform; czasami, te drugie służyły, by zaakcentować różnice między domostwami Żydów i Trojan. Często porównywano je ze średniowiecznymi mansjonami^[6].

Scenografię tworzyły przedmioty przypadkowo znalezione, zniszczone i używane, przede wszystkim metalowe, kojarzące się ze „złomem żelaznym” z dwuwersu Tadeusza Borowskiego, który stanowił motto przedstawienia („Zostanie po nas złom żelazny/ I głuchy drwiący śmiech pokoleń”). Rury piecykowe, kable, manekiny, wanny, taczki, elementy żelastwa – te przedmioty właśnie były kluczowe do stworzenia „poetyckiej parafrazy obozu zagłady”, jak nazwał przestrzeń Flaszen^[7].

Kostiumy, które mieli aktorzy, to dziurawe wory na nagich ciałach, na nogach – drewniane chodaki, na głowach – ciemne berety. Aktorzy poprzez taką stylizację byli całkowicie do siebie podobni, pozbawieni indywidualnych cech. Dobór kostiumów współtworzył rzeczywistość obozową, w obrębie której rozgrywała się akcja przedstawienia.

Grotowski przykazał aktorom stworzyć mięśniami twarzy maski^[8]. Można obecnie zobaczyć to na zachowanych fotografiach twarzy aktorów. „Każda z postaci [miała] od początku do końca przyklejony do twarzy ten sam grymas”, komentował Flaszen. Taki zabieg miał „eliminować rysy osobowe”, przemienić poszczególne osoby dramatu w anonimowych „przedstawicieli gatunku”. Aktor używał własnej twarzy do ukrycia swego jednostkowego istnienia.

Grotowski zestawiając Auschwitz z Wawelem–Akropolem, poniekąd w duchu „dialektyki apoteozy i ośmieszenia”, zdaje się zadawać pytanie o nasze miejsce kultu i miejsce najważniejsze dla naszej cywilizacji, w tym miejscu zderzają się wielkie mity zachodniej cywilizacji z Zagładą. Obóz koncentracyjny został wprowadzony w warstwie scenicznej, nie ma jego śladów obecności w tekście (oprócz paru subtelnych aluzji, jak pojawiające się w II akcie, słowa „Włosy, włosy” mogące budzić skojarzenia z obrazem góry ludzkich włosów zapadającym w pamięć każdemu, kto zwiedzał Muzeum Zagłady w Oświęcimiu).

Grotowski w centrum wydarzeń scenicznych umieścił figurę obozowego „muzułmana” – więźnia skrajnie wycieńczonego z powodu głodu, tacy więźniowie nie nadają się do pracy. Są kandydatami do najbliższej wybiórki do gazu, są „żywymi trupami". Reżyser odwołuje się bardzo wyraźnie do uniwersalnej symboliki o obozu koncentracyjnego, konsekwentnie pomija opowieści o heroicznym oporze i wzniosłym „męczeństwie Narodu Polskiego i innych Narodów”. Skupił się na przywołaniu wypieranej pamięci o degradacji, utracie człowieczeństwa^[9].

Film zrealizowano 27 października – 2 listopada 1968 roku w Studiu Twickhenham pod Londynem. Pierwsza emisja w Telewizji Nowojorskiej, poprzedzona wprowadzeniem Petera Brooka, odbyła się na kanale 13 dnia 12 stycznia 1969 roku. W zarejestrowanym spektaklu udział wzięli: Zygmunt Molik (Jakub, Harfiarz), Rena Mirecka (Rebeka, Kasandra), Antoni Jahołkowski (Izaak, Strażnik), Ryszard Cieślak (Ezaw, Hektor), Zbigniew Cynkutis (Laban, Parys), Stanisław Scierski (Klio, Helena) oraz Andrzej Paluchiewicz^[10].

• „Akropolis”. Komentarz do przedstawienia, „Materiały – Dyskusje” 1962 (październik) Teatr Laboratorium 13 Rzędów, Opole. Przedruki [w:] Misterium zgrozy i urzeczenia. Przedstawienia Jerzego Grotowskiego i Teatru Laboratorium, pod redakcją Janusza Deglera i Grzegorza Ziółkowskiego, Instytut im. Jerzego Grotowskiego, Wrocław 2006, s. 51–52; [w:] Ludwik Flaszen: Grotowski & Company. Źródła i wariacje, wstęp Eugenio Barba, Instytut im. Jerzego Grotowskiego, Wrocław 2014, s. 63–65.
• „Akropolis naszych czasów” – słuchowisko, styczeń 2014.
• „Akropolis”, seminarium Ludwika Flaszena z udziałem Grzegorza Niziołka, grudzień 2012.
• „Akropolis”, seminarium Ludwika Flaszena z udziałem Krzysztofa Czyżewskiego, grudzień 2012.
• Brook Peter: Wprowadzenie do filmu „Akropolis”, spisała i przełożyła Adela Karsznia, redkacja przekładu Grzegorz Ziółkowski, [w:] tegoż: Teatr jest tylko formą. O Grotowski, wybór Georges Banu, Grzegorz Ziółkowski, opracowanie Grzegorz Ziółkowski, Instytut im. Jerzego Grotowskiego, Wrocław 2007, s. 14–25. Przedruk [w:] Z Jerzym Grotowskim, Teatr jest tylko formą, pod redakcją Paula Allaina, Georges’a Banu i Grzegorza Ziółkowskiego, opracowanie Grzegorza Ziółkowskiego, wydanie 2 zmienione, Instytut im. Jerzego Grotowskiego, Wrocław 2015, s. 14–23.
• Kocur Mirosław: Laboratorium Dionizosa 1: Jak Grotowski wynalazł teatr antyczny, [dostęp 2019-07-03].
• Kosiński Dariusz: „Idź i patrz”. Przemoc jako siła teatralna, „Ethos” 2014 nr 27.
• Kosiński Dariusz: Pierwszy szczyt – „Akropolis”, [w:] tegoż: Grotowski. Przewodnik, Instytut im. Jerzego Grotowskiego, Wrocław 2009, s. 139–155.
• Kosiński Dariusz: Akropolis nasze, [w:] tegoż: Grotowski. Profanacje, Instytut im. Jerzego Grotowskiego, Wrocław 2015, s. 177–262.
• Masternak Agnieszka: Troja – Wawel – Auschwitz. Stosunek scenariusza Jerzego Grotowskiego do Akropolis Stanisława Wyspiańskiego na przykładzie aktu trojańskiego, „Performer” 2013 nr 6.
• Niziołek Grzegorz: Auschwitz – Wawel – Akropolis. Niewczesny montaż, Gazeta Teatralna „Didaskalia” 2009 nr 91 (czerwiec), s. 26–31.
• Osiński Zbigniew : „Akropolis” w Teatrze Laboratorium, [w:] tegoż: Teatr Dionizosa. Romantyzm w polskim teatrze współczesnym, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1972, s. 204–205.
• Paavolainen Teemu: Przypadek polski – Teatr(y) ubogi(e) i ekologia kulturowa, „Performer” 2013 nr 6.
• Wichowska Joanna: „Akropolis”: duchy i ludzie, dwutygodnik.com 2009 nr 12.

• Instytut im. Jerzego Grotowskiego
• Jerzy Grotowski
• Ludwik Flaszen
• Jerzy Gurawski
• Antoni Jahołkowski
• Rena Mirecka
• Maja Komorowska
• Zygmunt Molik
• Ryszard Cieślak
• Teatr 13 Rzędów
• Teatr Laboratorium
• Zbigniew Cynkutis
• Stanisław Scierski
• Peter Brook

• Instytut im. Jerzego Grotowskiego
• Encyklopedia. Grotowski, grotowski.net
• Plakat Akropolis, projekt: Waldemar Krygier
• encyklopediateatru.pl
• Filmografia dotycząca twórczości Jerzego Grotowskiego i Teatru Laboratorium