Internet, o l'Internet (prononciat /inteɾnεt/), qu'ei un metòde d'interconnexion descentralizada de hialats d'ordinators metut en marcha dab un ensemble de protocòls nomat TCP/IP, qui guaranteish que hialats fisics eterogenèus e foncionen com un sol hialat logic, d'endom mondiau. Las soas originas que remontan a 1969, quan s'establí la prumèra connexion enter ordinators, aperada ARPANET, enter tres universitats de Califòrnia e ua d'Utah, aus Estats Units.

Au contra de çò qui lo monde e pensan en generau, Internet n'ei pas sinonim de World Wide Web (WWW, o "lo Web"). Aqueste que hè partida de l'Internet e qu'ei un deus nombrós servicis auherits peu hialat Internet. Lo Web qu'ei un sistèma d'informacion hòrt mei recent, desvolopat au principi per Tim Berners Lee en 1989. Lo WWW qu'utiliza l'Internet com mejan de transmission.

Quauques uns deus servicis disponibles sus Internet, a despart deu Web, la soa version evoluada Web 2.0 e los sistèmas operatius Web (WebOS, EyeOS), que son l'accès a distància a d'autas maquinas (SSH e Telnet), lo transferiment d'archius (FTP), lo corrièr electronic (SMTP y POP), los bulletins electronics (news o grops de novèlas), las conversacions en linha (IRC y chats), la messatgeria instantanèa, lo partiment d'archius (P2P, P2M, Descargament Dirècte), la ràdio a la carta (Podcast), lo visionatge de vidèos a la carta (P2PTV, Miro, Joost, Videocast) e los jòcs en linha.

Internet qu'ei un nom masculin. Com ei un nom pròpi, qu'ei gramaticaument mei corrècte de l'emplegar sens article, mes la lenga parlada qu'a tendéncia a l'acompanhar de l'article, en occitan com en d'autas lengas occidentaus (anglés, castelhan, catalan...).

1961 : au mes de julhet, Leonard Kleinrock deu MIT (Massachussetts Institute of Technology) que publiquè lo prumèr document sus la teoria de commutacion de paquets. Kleinrock que convençó a Lawrence Roberts de la factibilitat teorica de las comunicacions via paquets en plaça de circuits, çò qui èra ua gran avançada suu camin de cap tau tribalh informatic en hialat. L'auta avançada fondamentau qu'estó de har dialogar los ordinators enter eths.

1965 : entà explorar aqueste airau, Roberts que connectè un ordinator TX2 au Massachussetts dab un Q-32 en California per ua linha telefonica commutada de baisha velocitat, creant atau lo prumèr hialat, redusit vertat qu'ei, d'ordinators d'aira larga jamei construsit. Aus Estats Units que s'i cercava ua solucion entà mantiéner las comunicacions vitaus deu país en cas de guèrra nucleara. Aqueste fèit que marquè pregonament l'evolucion deu Hialat, puishque au dia de uei enqüèra los trèits fondamentaus deu projècte e's tròban presents dens l'Internet actuau.

1969 : la DARPA (Agéncia de Recèrca en Projèctes de Defensa Avançats) que comença de planificar la creacion d'un hialat qui connècte ordinators enter eths en cas d'ua eventuau guèrra atomica qui prive los umans de comunicacions sus la Tèrra, dab objectius magement de defensa.

1972 : que's mia tà tèrmi la prumèra demostracion publica d'ARPANET, un navèth hialat de comunicacions finançat per la DARPA qui foncionava de faiçon distribuida suu hialat telefonic commutat. Mercés au succès d'aquesta navèra arquitectura, la DARPA qu'aviè en 1973 un programa de recèrca de tecnicas entà interconnectar hialats (orientada de cap tau trafic de paquets) de divèrsas tracas. Dab aquera tòca, que's desvolopèn navèths protocòls de comunicacions qui permetossen aqueste escambi d'informacion de faiçon "transparenta" entaus ordinators connectats. De la filosofia deu projècte que gessí lo nom d'Internet, balhat au sistèma de hialats interconnectats peu biaish deus protocòls TCP e IP.

1983 : lo 1èr de genèr, ARPANET que càmbia lo protocòl NCP per TCP/IP. D'auta part, que's balhè la foncion d'assignacion d'identificators a la IANA (Internet Assigned Numbers Authority), qui, mei tard, e deleguè ua part de las soas foncions a l' Internet registry qui eth medish, e horneish servicis aus DNS (Domain Name System).

1986 : la National Science Foundation que comença de desvolopar NSFNET qui va deviéner lo prumèr hialat en arbo de l'Internet, completat apuish peus hialats NSINET e ESNET, tots aus Estats Units. Parallèlament en Euròpa, d'autes hialats, tant publics com comerciaus, que formavan au ras deus hialats americans l'esqueleta de basa (backbone) de l'Internet.

1989 : dab l'integracion deus protocòls OSI dens l'arquitectura d'Internet, que comença la tendéncia actuau de perméter non solament l'interconnexion de hialats d'estructuras diferentas, mes tanben l'utilizacion de protocòls diferents de comunicacions.

Au CERN de Genèva, un escabòt de fisicians dont lo capdau ei Tim Berners-Lee, que crean lo lengatge HTML, basat suu SGML.

1990 : aquera equipa que construseish lo prumèr client Web, lo World Wide Web (WWW), e lo prumèr servider web.

2006 : lo 3 de genèr, Internet qu'atenh lo miliard e cent milions d'utilizators. Que's preved qu'en dètz ans, lo nombre d'internautas que creisherà dinc a uns dos miliards.

Internet qu'a un impacte pregon suu tribalh, suus lesers e sus la coneishença au nivèu mondiau. Mercés au Web, milions de personas qu'an un accès aisit e immediat a ua quantitat grana e divèrsa d'informacion en linha. Un exemple d'açò qu'ei lo desvolopament e la distribucion de collaboracion deus logiciaus de Free/Libre/Open-Source (SEDA), per exemple GNU, Linux, Mozilla e OpenOffice.org.

Per rapòrt a las enciclopèdias e a las bibliotècas tradicionaus, lo Web qu'a permés ua descentralizacion sobta e extrèma de l'informacion e de las dadas. Companhias e individús que i a qu'an adoptat l'usatge deus blògs (weblogs), qui s'emplegan en gran partida com diaris actualizables. Organizacions comerciaus que i a qu'engatjan lo lor personau a har figurar los lors airaus d'especializacion suus lors sits, dab l'ahida qu'impressionaràn los visitaires dab coneishença de haut nivèu e informacion libra.

Internet qu'ei arribat a ua gran partida deus larèrs e de las entrepresas deus país rics, creant d'aqueste punt de vista ua "fractura numerica" dab los país praubes, dens los quaus la penetracion de l'Internet e las navèras tecnologias ei hèra limitada entà las personas.

Parièr, au gusmeth deu temps l'accès a l'Internet que s'ei estenut pòc a pòc dens just totas las regions deu monde, de faiçon que n'ei pas mauaisit de trobar au mensh dus ordinators connectats en regions aluenhadas.

Deu punt de vista de la cultura e de la coneishença, l'Internet qu'ei estat un avantatge e ua responsabilitat. Lo hialat de hialats que horneish au monde qui s'interèssan a d'autas culturas ua quantidat significativa d'informacion e dab ua interactivitat impossibla a aténher autament.

La pornografia e l'industria deus jòcs vidèo que representan ua bona partida deus lesers suu Web e que horneishen sovent ua hont significativa de revienuts publicitaris entà d'autes sits. Hèra de govèrns qu'an ensajat shens succès de travar la difusion d'aqueras duas industrias sus l'Internet. Un airau màger deus lesers sus l'Internet qu'ei lo sistèma de jòcs en hialats.

Hèras qu'utilizan l'Internet entà descargar musica, filmes e d'autas òbras artisticas. Daubuas honts qu'ac hèn pagar e dabautas que son a gratis, dab l'usatge deus serviders centralizats o distribuits, las tecnologias de P2P. Hèras tanben que's serveishen deu hialat entà accedir a las novèlas e a la meteo.

La messatgeria instantanèa o chat e l'email que son quauques uns deus servicis mei espandits. A l'òra d'ara, un debat qu'ei ubèrt entà saber s'aqueths sistèmas de comunicacion e favorizan o au contra achican lo contacte de persona a persona enter èstes umans.

Dab l'apareishuda de l'Internet e de las connexions de hauta velocitat disponiblas entau public, Internet qu'a pro cambiat la manièra de tribalhar de milions de personas, en permétent ua flexibilitat màger en tèrmis d'oraris e de localizacion, au contra deu dia de tribalh tradicionau de 8 h deu matin a 5 h deu vrèspe dab desplaçament deus emplegats tau lòc de tribalh.

Un expèrt comptable situat en un país que pòt contarotlar los comptes d'ua companhia situada en un aute país, en utilizant un servider situat en un tresau país, mantienut a distància per especialistas situats en un quatau país.

L'Internet e subertot los blògs qu'an balhat aus tribalhadors un lòc on pòden exprimir las lors opinions suus lors emplecs, los lors capdaus e los lors collègas, creant ua quantitat massiva d'informacion e de dadas suu tribalh, qui a l'òra d'ara lo projècte de Worklifewizard.org, lo collègi d'avocats de Harvard e lo programa de Worklife e son de cap a amassar.

Internet qu'a dat l'aviada au fenomèn de la globalizacion e de cotria dab çò qui apèran la desmaterializacion de l'economia, qu'a provocat la neishença d'ua Navèra Economia caracterizada per l'utilizacion deu hialat dens tots los procèssus d'aumentacion de valor de l'enterpresa.

Au davant, que'ns servívam d'Internet entà miras de las claras e de las simplas. Que navigàvam sus Internet entà causas hèra precisas.

Adara tanben, lhèu, mes que'ns podem pèrder caphens la garba immensa de possibilitats qui'ns balha lo Hialat. Uei lo dia, l'impression qui retiram de l'Internet qu'ei la d'un brut hart d'interferéncias, d'ua explosion d'ideas divèrsas, de personas diferentas, de pensadas desparièras, tandas e tandas de possibilitats qui entà un esperit uman e pòden representar quauquarren d'excessiu.

La creishença de l'Internet, o meilèu l'arribada de tandas de personas suu Hialat, que hè que las carrèras de çò qui en prumèras èra ua petita vila e son devienudas un monde en si medish.

Lo fèit que l'Internet aja tant creishut qu'implica ua quantitat màger de relacions, per virtuaus que sian, enter los sons membres. Atau adara que sabem qu'establim mei de relacions virtuaus e mensh de personaus; a partir d'aquiu, e en pensant au bonur qui dan las relacions personaus, que podem concludir que quan ua persona aja besonh d'ua coneishença populara o non escriuta dens los libes, que recorrerà a la hont mei hidabla, qui s'avienga mei dab çò qui cèrca, e la mei aisidament accessibla. Com adara aquesta hont e's tròba sus Internet, aquera persona que s'estimarà mei de har shens las afranquidas necessàrias entà entrar en contacte personau dab quauqu'un de qui's posca obtiéner aquera informacion e per'mor d'aquò n'establirà pas ua relacion personau, mes virtuau, e sonque per aquera rason que diminuaràn las relacions personaus, per rapòrt au passat mei pròche. Que se'n manca qu'aquò e sia damnatjós entà l'espècia umana, per'mor qu'implica l'existéncia d'un mèdia capable de prepausar solucions a problèmas qui au davant èran hèra mei mauaisits de resòlver.

Com tota gran revolucion, Internet qu'aubreish ua èra navèra de metòdes de resolucion de problèmas creats a partir de solucions anterioras. Internet que balha l'impression qui avem tots avut un còp o aute, de poder trobar tot çò qui avem besonh quan ac avem besonh. Qu'ei un desvelh d'intencions qui jamei au davant la tecnologia n'avè produsit dens la poblacion mondiau. Açò qu'engendra ua impression de proximitat, d'empatia, de comprenença, e au còp de confusion, de peleja, de luta e de conflictes qui mian tà constatar que l'Internet ei com la vita "reau".

Internet qu'ei devienut lo mèdia mei mesurable e de mei hauta creishença de tota l'istòria. A l'òra d'ara, hèra d'entrepresas que s'atraçan sòus de la publicitat sus l'Internet. La publicitat interactiva qu'auhereish hèra d'avantatges tant entaus internautas com entaus anonciaires.

Un deus màgers avantatges, o inconvenients, de l'Internet, qu'ei la dificultat de'u contarotlar au nivèu globau.

Daubuns govèrns, dens país com Iran, Arabia Saudita, Cuba, Corèa deu Nòrd e la China, que restrenhen l'accès deus lors ciutadans a daubuns contienuts d'Internet, politics e religiós, considerats contraris a las lors orientacions. La censura que's hè, a bèths còps, peu biaish de filtres contarolats peu govèrn, fondats sus leis o motius culturaus. Per aquò, hèra d'utilizators d'Internet que pòden evitar aqueths filtres, puishque la màger part deu contienut de l'Internet ei disponibla dens lo monde sancèr, a condicion d'aver los mejans tecnics entà's connectar e las coneishenças necessàrias entad ac har.

Internet qu'includeish haut o baish 5000 hialats dens lo monde sancèr e mei de 1000 protocòls diferents fondats sus TCP/IP, qui ei atau lo protocòl deu Hialat. Lo nombre de servicis disponibles suu Hialat qu'an aumentat hèra mercés a las navèras tecnologias de transmission de hauta velocitat, com DSL e Wireless; l'Internet que se'n da a amassar personas dab la videoconferéncia, avéder imatges per satellit (òm que pòt véder la soa maison deu cèu avant) e a perméter d'observar lo monde dab webcams, de telefonar a gratis o d'accedir a un jòc en hialat en 3D, a un bon libe PDF o a filmes entà descargar.

L'accès a Internet qui s'aplicava quauques annadas endarrèr, peu hialat telefonic, qu'ei estat graduaument remplaçat per connexions mei rapidas e mei establas, com l'ADSL, lo cable o la fibra optica. Qu'an apareishut tanben accès peu hialat electric e peu quite satellit (generaument, sonque entà descargar, ja qu'existesca la possibilitat de dobla via, en utilizant lo protocòl DVB-RS).

La Corporacion d'Internet entaus Noms e Numèros Assignats (Internet Corporation for Assigned Names and Numbers, ICANN) qu'ei l'autoritat qui coordina l'assignacion d'identificators unics sus l'Internet: noms de domeni, adreças de Protocòls Internet, numèros de pòrt deu protocòl e paramètres. Un nom globau unificat (qu'ei a díser, un sistèma de noms exclusius entà sostiéner cada domeni) qu'ei essenciau entà qu'Internet e posca foncionar.

L'ICANN qu'a lo son sièti en Califòrnia, supervisada per un Comitat de Direccion internacionau dab equipas tecnicas, comerciaus e academicas e ONGs. Lo govèrn deus Estats Units qu'a tostemps un ròtle privilegiat dens los cambis aprovats dens lo DNS (Domain Name System). Com l'Internet ei un hialat distribuit qui compren hèra de hialats volontàriament interconnectats, n'a pas, com tau, nada organizacion qui'u govèrne.

• Portal de l’informatica