Quechua (runasimi, 'folkespråket') er ein språkfamilie i Sør-Amerika med 46 ulike variantar, som blir snakka av quechuafolk i Andes, frå Colombia og Ecuador og sørover til Argentina. Quechua er tradisjonelt blitt sett på som eitt språk, men det er betre å sjå det som eit makrospråk med fleire beslekta variantar.[1] Ser ein det som eitt språk, er quechua det største av alle dei søramerikanske urfolkspråka.
Dei mange ulike variantane av quechua utgjer saman ein eigen språkfamilie. Nokre språkforskarar har foreslått eit språkleg slektskap mellom quechua og aymara som medlemmer av ei større språkgruppe, men dette er omstridd. Ei alternativ forklaring er at likskapen kan vere skapt av kontakt meir enn av eit felles opphav. Bortsett frå dette har ikkje quechuaspråka kjende slektningar.
Det finst to hovudgrupper av dialektar, waywash og wanp'un. Waywash eller quechua I vert snakka i det sentrale høglandet i Peru. Det er den eldste og mest utbreidde greina av quechua og har ofte vore halde fram som eit sjølvstendig språk.
Wanp'una eller quechua II er vidare delt inn i tre grupper. Yunkay er sporadisk brukt i vestlege høgland i Peru. Quichua (runashimi, nordleg quechua) er den avgreininga som blir nytta i Colombia og Ecuador. Sørleg quechua blir snakka i sørlege høgland av Peru, Bolivia, Argentina og Chile.
Sørleg quechua blir rekna for å vere den viktigaste greina fordi den har flest brukarar og grunna kulturell og litterær arv i språket.
Quechua hadde ikkje noko eige skriftsystem, men brukte quipu, farga trådar med knutar, til å kommunisera over avstand med. Tydinga av desse trådane er i ein stor grad ukjend, men me veit at dei blei brukt til å føra rekneskap med og kanskje òg til ein slags brev.
Substantiv i quechua blir bøygd i to numerus, singular og plural. Plural blir markert med suffikset -kuna. Substantiva får også kasussuffiks: genitiv-p(a), akkusativ-ta, "gjennom" -nta, "til" -man, "frå" -manta, "for" -paq, "i" -pi, "med" -wan.
Pronomen
Numerus
Singular
Plural
Person
Første
Ñuqa
Ñuqanchik (inklusiv)
Ñuqayku (exklusiv)
Andre
Qam
Qamkuna
Tredje
Pay
Paykuna
I quechua er det sju personlege pronomen. For første person plural ("vi") har quechua to ulike pronomen, eitt for inklusiv "vi" (eg og du og evt. andre), og eitt for eksklusiv "vi" (eg og andre, men ikkje du).
Oca y Mashua er kokte rotknollar og ein tradisjonell matrett i Peru. Nemninga oca (Oxalis tuberosa) og mashua (Tropaeolum tuberosum) kjem frå quechua.
Nokon teoriar om opphavet peikar i retning av ei første territorial utbreiing i dei sentrale kystområda i det moderne Peru, kan hende der oldtidsbyen Caral låg tilbake til ca. 2600 år før Kristus. Inkaherskaren Pachacútec i Cuzco gjorde quechua til det offisielle språket i Inkariket, dermed blei språket dominerande frå Ecuador og langt ned i dagens Chile.
Då spanske misjonærar kom til landet, var språket blitt til eit lingua franca der. Den katolske kyrkja som etter kvart blei etablert i landet brukte quechua mykje som kyrkjespråk, og spreidde det endå vidare enn det gamle inkariket hadde vore.
«Hanacpachap cussicuinin», katolsk prosesjonssong på quechua frå 1631.
I eit viss mon kan ein seie at den katolske kyrkja styrkte utbreiinga av quechua og styrkte kulturen fordi ho valde å forkynne på språket i Andesregionen. På den andre sida må ein tru at quechuaspråka vart sett under press av spansk då spansk vart administrasjonsspråk etter erobringa av Inkariket og dominant i høve til urfolket sitt språk.
Påverknad på Europa
Quechua-kulturen har påverka Europa, både språkleg og materielt. Desse orda kom frå quechua til europeiske språk, i lag med kunnskap om tinga dei viser til: alpakka, quipu, pampas, poncho, potet, lama, inka, kondor, koka og guano.
Utbreiing i dag
Quechua er det eine av dei to store blant urfolk i Andesregionen, saman med aymara. Geografisk er quechua i dag nytta over store delar av Peru og Bolivia, i sørlege Ecuador og Colombia, nordlege Chile og nordvestlege delar av Argentina. Når det gjeld talet på brukarar finst det ingen pålitelege kjelder. Boka Lingüística quechua frå 1987 reknar at 8,35 millionar menneske snakka språket den gongen, i dag kan talet ha auka grunna vekst i folkesetnaden, men på den andre sida er språket sterkt truga av det dominante spanske språket, særleg når folk flyttar inn i urbane område.
Rolph, Karen Sue. Ecologically Meaningful Toponyms: Linking a lexical domain to production ecology in the Peruvian Andes. Doctoral Dissertation, Stanford University, 2007.
Adelaar, Willem. The Languages of the Andes. With the collaboration of P.C. Muysken. Cambridge language survey. Cambridge University Press, 2007, ISBN978-0-521-36831-5
Cerrón-Palomino, Rodolfo. Lingüística Quechua, Centro de Estudios Rurales Andinos 'Bartolomé de las Casas', 2nd ed. 2003
Cusihuamán, Antonio, Diccionario Quechua Cuzco-Collao, Centro de Estudios Regionales Andinos "Bartolomé de Las Casas", 2001, ISBN9972-691-36-5
Cusihuamán, Antonio, Gramática Quechua Cuzco-Collao, Centro de Estudios Regionales Andinos "Bartolomé de Las Casas", 2001, ISBN9972-691-37-3
Mannheim, Bruce, The Language of the Inka since the European Invasion, University of Texas Press, 1991, ISBN0-292-74663-6
Rodríguez Champi, Albino. (2006). Quechua de Cusco. Ilustraciones fonéticas de lenguas amerindias, ed. Stephen A. Marlett. Lima: SIL International y Universidad Ricardo Palma. Lengamer.org
Floyd, Rick. The Structure of Evidential Categories in Wanka Quechua. Dallas, TX: Summer Institute of Linguistics, 1999. Print.
Hintz, Diane. “The evidential system in Sihuas Quechua: personal vs. shared knowledge” The Nature of Evidentiality Conference, The Netherlands, 14–16 June 2012. SIL International. Internet. 13 April 2014.
Lefebvre, Claire, and Pieter Muysken. Mixed Categories: Nominalizations in Quechua. Dordrecht, Holland: Kluwer Academic, 1988. Print.
Weber, David. "Information Perspective, Profile, and Patterns in Quechua." Evidentiality: The Linguistic Coding of Epistemology. Ed. Wallace L. Chafe and Johanna Nichols. Norwood, NJ: Ablex Pub, 1986. 137-55. Print.
Serafin M. Coronel-Molina: Quechua Phrasebook. 2nd Edition. Lonely Planet, Footscray u. a. 2002, ISBN 1-86450-381-5.
Eva Gugenberger: Identitäts- und Sprachkonflikt in einer pluriethnischen Gesellschaft. Eine soziolinguistische Studie über Quechua-Sprecher und -Sprecherinnen in Peru. WUV-Universitäts-Verlag, Wien 1995, ISBN 3-85114-225-X (Dissertationen der Universität Wien 17), (Zugleich: Wien, Univ., Diss., 1994).
Roswith Hartmann (Hrsg.): „Rimaykullayki“. Unterrichtsmaterialien zum Quechua Ayacuchano – Peru. Zusammengestellt nach Clodoaldo Soto Ruiz „Quechua – manual de enseñanza“ Lima 1979 und ergänzt von Sabine Dedenbach-Salazar Sáenz. Aktualisierte, erweiterte und überarbeitete Neuauflage. 3. Auflage. Reimer, Berlin 1994, ISBN 3-496-02520-4.
Kendall A. King (Hrsg.): Quechua sociolinguistics. Mouton de Gruyter, Berlin u. a. 2004, (International journal of the sociology of language 167, ISSN0165-2516).
Rosaleen Howard: Kawsay Vida: A Multimedia Quechua Course for Beginners and Beyond University of Texas Press, 2014, ISBN 978-0-292-75444-7
Rodolfo Cerrón-Palomino (2003). Lingüística quechua (2 utg.). Cuzco: Centro de Estudios Regionales Andinos 'Bartolomé de las Casas'.
Cusihuamán, Antonio (2001). Gramática Quechua Cuzco-Collao. Cuzco: Centro de Estudios Regionales Andinos 'Bartolomé de las Casas'. ISBN9972-691-36-5.
Cusihuamán, Antonio (2001). Diccionario Quechua Cuzco-Collao. Cuzco: Centro de Estudios Regionales Andinos 'Bartolomé de las Casas'. ISBN9972-691-37-3.
Itier César, Alfredo Torero (1995). Del siglo de oro al siglo de las luces: lenguaje y sociedad en los Andes del siglo XVIII. Cuzco: Centro de Estudios Regionales Andinos 'CBC'. ISBN84-8387-020-7.
Bruce Mannheim (1991). The Language of the Inka since the European Invasion. Austin: University of Texas Press. ISBN0-292-74663-6.
Alfredo Torero Fernández de Córdova (1974). El quechua y la historia social andina. Lima: Universidad Ricardo palma, Dirección Universitaria de Investigación. ISBN9786034502109.
Alfredo Torero Fernández de Córdova (1983). La familia lingüística quechua. América Latina en sus lenguas indígenas. Caracas: Monte Ávila. ISBN9233019268.
.png)
