Eventuum servitium fido de omnibus spectaculis celebrandis nuntium fert. Etiam Vicipaedia Esperantica exstat inde ab anno 2001. Die 15 Decembris, die anniversarii Ludovici Lazari Zamenhof, esperantistae orbis terrarum festum agunt. Anno 1996 autem edictum Pragense paucis verbis novos fines assequendos definiebat.
Lingua artificiosa
Nonnulli Esperantistae credunt homines ab antiquissimis temporibus unam linguam communem omnibus aeque intelligibilem desideravisse. Linguam mundanam (postea Esperanto appellata), ille "Doktoro Esperanto", rite Ludovico Lazaro ZamenhofmedicusPolonus origine Iudaica linguarum multarum peritus conposuit. Vixit in urbe Białystok, quod oppidum eo tempore in imperio Russico situm erat. In ea urbe, pleraeque linguae vigebant, qua in re Zamenhof animadvertit fontem multarum rixarum. Res istas difficiles putavit solvere posse communis linguae usum, si tale idioma esset quo homines non loco sermonis patrii uti possent sed iuxta sermonem patrium. Anno 1887artem grammaticam huius linguae primam in lucem proferri iussit, qui liber VarsoviaeRussice promulgatus est, nomine ficto auctore Dr. Esperanto praefixo. Comparationes cum aliis linguis plus minusve artificiosis (e.g. cum lingua Indonesiana) fecit glottologus Henricus Theodoricus Krause. De inimicitia psychologica contra idioma Zamenhofianum optime atque persaepe scripsit Helveticus Claudius Piron.
Lucrum linguae Esperanticae
Ad primum, lucri linguae maximi momenti est ratio facilitatis, qua commode distinguitur ab omnibus linguis naturalibus et praecipue a Latina, quae eo tempore docti lingua communi, secus auxiliari, loquebantur. Eam ob rem, haud falso, lingua Esperantica nonnumquam "idioma Latinum Populare" (Latino de la demokratio) nuncupatur. Zamenhof artem grammaticam maxime volubilem et ex sedecim tantum regulis mirum in modum finxit.
Verborum Esperanticorum multi radicitus faciliter intelleguntur ab illis, qui iam Latine loqui didicerunt. Radices aliae imprimis linguae Theodiscae, paucae Slavicis et aliis linguis depromptae sunt. Honoratur insuper lingua Graeca quoniam 'et' verbo kaj (cf. καί) redditur, pluralia cadunt in litteras -oj (substantivorum) et -aj (adiectivorum; cf. Graece -οι, -αι). Ludovicum Zamenhofium a pueritia inclutum fautor Latinitatis Graecique sermonis fuisse constat.
Historia linguae
Linguae Esperanticae tempus primo maligno vultu excepta est. Imprimis lingua difficillima et minime apta nomine Volapük, paulo antea tamquam sermo ad gentes inter se colloquendas creata, devincenda erat. Saeculo elapso a tyrannis Stalin et Hitler opprimebantur crudelissime fautores Esperanticae linguae. Inter victimas Esperanticos stalinismi est Ernestus Dresen. Praeter usus tamque ligamentum inter proletariatum orbis terrarum et remedium linguisticum in Europa Unita, excellit etiam usus oecumenicus Christianorum ad implendum mandatum Iesu Christi "ut omnes unum sint." Societas Esperantica prima in toto orbe ferrarum fuit Sodalitas linguae mundanae Norimbergensis. Primam pelliculam longam omnino Esperantice confecit Francogallus Iacobus Ludovicus Mahé.
Usus hodiernus
Vita esperantistarum coeuntium varietatem miram habet, ut Benedictus Jensenius in libro Bonvenon en nia mondo optime ostendit. Quanquam lingua Esperantica non facta est lingua secunda omnium, ut Zamenhof desiderabat, tamen in toto mundo homines ea loquentes sunt. Et satis multi ad paene omnia facienda (praeter usum publicum), cui lingua utilis, rare tantum in negotiis.[4] Usus gravissimi sunt:
Lingua dicta
Primum memorandi congressus sunt, plurimi pro delectatione, sed nonnulli pro doctrina, pro scientia, pro religione.[5] Maximus congressus est quotannis Congressus universalis Esperanticus (UK), cui interesse solent plus quam mille hominum.[6] Cetera sunt homines, qui offerunt aliis noctu commorari (Pasporta Servo)[7]. Sunt etiam coniuges de diversis gentibus, quibus lingua Esperantica lingua domestica est. Sunt et emissiones radiodphonicae Esperanticae velut Thuringia internationalis.
Lingua scripta
Plus quam auditur, lingua Esperantica legitur. Sunt libri commenticii et non commenticii, periodica.[8] Sed hodie magis magisque grave fit interrete. Lingua ista etiam multum cantatur: summus cantator et musicographus optimus esse videtur Michael Bronshtein Ucrainus. De litteris Esperanticis haud paucis lexicon pretiosissimum Galfridus Sutton anno 2008 pepigit.[9]
Fama
Asteroides 1421 Esperanto et 1462 Zamenhof, annis 1936 et 1938 reperti, ad honorem huius linguae appellati sunt.
Exemplum
Latine, PhaedrusFabulae 1.24 (verborum ordine mutato)
Malfortulo pereas, kiam li volas imiti potenculon.
Sur kamprando rano sidis,
grasan bovon ĝi ekvidis.
Ties grandon rigardante,
ekenviis ĝi, kaj vante
sian haŭton ĝi plenblovis,
eĉ pli granda esti provis.
"Ĉu mi dikas pli impone?"
La ranidoj diris: "Ho, ne!"
Ĝi pli streĉas sin, demandas:
"Jen do, kiu nun pli grandas?"
"Ankoraŭ ĉiam nur la bovo!
En furioz’ laŭ tuta povo
ĝi blovege streĉe strebis,
kaj ĝi krevis.
Quondam rana conspexit bovem in prato,
Iam rano vidis bovon sur paŝtejo
et inflavit pellem rugosam,
kaj blove ŝveligis haŭton malglatan
tacta invidia tantae magnitudinis;
tuŝite de envio pro tiom da grandeco;
tum interrogavit suos natos,
tiam ĝi demandis al siaj idoj
an esset latior bove.
ĉu ĝi mem estas pli granda ol bovo.
Illi negaverunt.
Ili neis tion.
Rursus intendit cutem maiore nisu,
Denove ĝi larĝigis la haŭton kun pli da klopodo
et simili modo quaesivit quis esset maior.
kaj sam-maniere volis ekscii, kiu estas la plej granda.
Quisque sonus habet litteram suam et inverse. Lingua litteris Latinis scribitur, multae e quis ut in lingua Latina classica sonant. j, v, z sonant ita, quod illae litterae in IPA significant. Litterae q, w, x, y absunt. Vocales habent unam tantum longitudinem; sed u potest esse semivocalis, i.e. sine syllaba propria, quod est indicatum "ŭ". Cetera sunt soni [x] (rarus), [ʒ], [ʃ], ĥ, ĵ, ŝ scripti. [ts], [dʒ], [tʃ] ut unus sonus tractantur cum litteris c, ĝ, ĉ.
Morphologia
Natura grammaticae Esperanticae est structuram sententiae monstrare, etiam vocabulis non notis. Cuique parti orationis littera sua est, in quam exit:
pars orationis
finis
exemplum
Latine
nomen
o
vivo
vita
adiectivum
a
viva
vivus, viva , vivum
adverbium
e
vive
vive
verbum: infinitivus
i
vivi
vivere
verbum finitum
s
:
- praesens
as
vivas
vivo, vivis, vivit, ..., vivunt
- praeteritum
is
vivis
vivebam, vivebas, ...; vixi, vixisti, ...
- futurum
os
vivos
vivam, vives, vivet, ..., vivent
Post o et a sequi potest j indicans pluralem, n indicans accusativum. Praeter nominativum et accusativum casus non sunt, sed praepositiones adhibentur.
Ceterea est finis -u pro imperativo et volitivo (e.g. ili vivu "ut [ei] vivant") et -us pro conditionale (e.g. se ili vivus 'si viverent'). Cetera tempora et vox passiva participiis cum esti (esse) exprimuntur (ut in aliquis casibus et Latine, e.g.: La domo estis konstruita 'Domus constructus erat'); sed minus frequentia sunt quam in Latina.
Est tabula separata cum vocabulis e.g. kiam 'quando', kiel 'quomodo', tiam 'tum', tiel 'ita'. Ceteris partibus orationis, e.g. praepositionibus, non estas talis finis. Frequenter in consonantem exeunt.
Articulus
In Lingua Esperantica nullus articulus indefinitus et solum unus definitus, la, est qui nec mutat propter personam nec genus nec numerem.
Proprietates vocabulorum
De proprietatibus partium orationis vide sectionem de morphologia
Praefixa et suffixa
Ut multis linguis, et Esperanticae praefixa et suffixa sunt ad vocabula creanda. Sed proprietas est, quod ea ad libitum adhibere licet et eis solis quoque uti. Hae rationes numerum vocabulorum discendorum minuunt. Exempla:
certa
certus, -a, -um
plugi
arare
malcerta
incertus, -a, -um
plugilo
aratrum
granda
magnus, -a, -um
tranĉi
secare
malgranda
parvus, -a, -um; verbatim: inmagnus, -a, -um
tranĉilo
culter; verbatim: sectrum
malo
contrarium
ilo
instrumentum
Numerales
Cardinales sunt: unu (1), du (2), tri (3), kvar (4), kvin (5), ses (6), sep (7), ok (8), naŭ (9), dek (10), cent (100), mil (1000). Cardinales declinabiles non sunt. Alii numeri formantur iunctione simpla numeralum: 538 = kvin'cent tri'dek tri. Ordinales formantur additione 'a' ad cardinales, e.g. unu'a (prima), du'a (secunda), et c. Numeri multiplicationis formantur additione 'obl', e.g. tri'obl'a (triplex). Partes formantur additione 'on', e.g. du'on'o (dimidium), tri'on'o (tertia pars). Numeri distributionis formantur prepositione 'po': po kvin (quibusque quinque). Adverbis littera 'e' donatur: unu'e (primo), du'e (secundo).
↑Concise Encyclopedia of the Original Literature of Esperanto 1887-2007, Novi Eboraci: Mondial 2008; a Reinardi Haupenthal opus magnum sic criticatur
↑Esperanto! - Nyckeln till det internationella språket (Suecice pro "Lingua Esperantica" - Clavis ad linguam universalem"). Editio tertia anni 2008. Liber in lingua Suecica est.
Auld, William. La Fenomeno Esperanto ("The Esperanto Phenomenon"). Rotterdam: Universala Esperanto-Asocio, 1988
Benoît Philippe: Sprachwandel bei einer Plansprache am Beispiel des Esperanto. Hartung-Gorre, Konstanz 1991.
Detlev Blanke: Internationale Plansprachen. Eine Einführung. Akademie-Verlag, Berolini 1985.
Detlev Blanke; Sabine Fiedler (ed.): Interlinguistische Beiträge. Zum Wesen und zur Funktion internationaler Plansprachen. Peter Lang, Berlin u. a. 2006. ISBN 3631550243.
Umberto Eco La ricerca della lingua perfetta nella cultura europea. Ed. Laterza, Roma-Bari, 1993, Fare l'Europa, ISBN 8842042870.
Forster, Peter G. The Esperanto Movement. The Hague: Mouton Publishers, 1982. ISBN 90-279-3399-5.
Pierre Janton, L'Espéranto, 4e éd. Presses universitaires de France, coll. « Que sais-je ? », Lutetiae, 1994. ISBN 2130425690.
Res philologicae
André Cherpillod, Les Langues agglutinantes et l'espéranto, La Blanchetière, Courgenard, 1989
Gledhill, Christopher. The Grammar of Esperanto: A Corpus-Based Description. Ed. 2a. Lincom Europa, 2000. ISBN 3895869619.
Hermann Göhl: Ausführliche Sprachlehre des Esperanto. 1932
Wells, John. Lingvistikaj aspektoj de Esperanto ("Linguistic aspects of Esperanto"). Second edition. Rotterdam: Universala Esperanto-Asocio, 1989
Historia linguae Esperanticae
Louis Couturat et Léopold Leau. Histoire de la langue universelle, Hachette, Paris, 1903
Forster, Peter. 1981. The Esperanto Movement. New York: Mouton De Gruyter.
Janton, Pierre. 1993. Esperanto: Language, Literature, and Community. Albany: State University of New York
Ulrich Lins: Die Gefährliche Sprache. Die Verfolgung der Esperantisten unter Hitler und Stalin. Bleicher, Gerlingen / Stuttgart 1988, ISBN 3883500232.
Marcus Sikosek: Die neutrale Sprache. Eine politische Geschichte des Esperanto-Weltbundes. Skonpres, Bydgoszcz 2006 (übersetzt von Ziko van Dijk), ISBN 978-83-89962-03-4 (Deutsch, mit Zusammenfassungen in Niederländisch und Esperanto).
Ziko van Dijk. Sed homoj kun homoj: Universalaj Kongresoj de Esperanto 1905–2005. Rotterdam: UEA, 2005
Lexica
PIV: Plena Ilustrita Vortaro de Esperanto, S.A.T., Paris, 2005
André Cherpillod, Konciza Etimologia Vortaro de Esperanto, U.E.A., Rotterdam, 2003.
André Cherpillod, Etimologia Vortaro de la propraj nomoj, U.E.A., Rotterdam, 2005.
Erich-Dieter Krause: Großes Wörterbuch Esperanto-Deutsch. Buske, Hamburg 1999, ISBN 3875481933.
Erich-Dieter Krause: Großes Wörterbuch Deutsch-Esperanto. Buske, Hamburg 2007, ISBN 9783875484663.
Artes grammaticae
Eckhard Bick u. a.: Tesi, la testudo. Esperanto-Lehrbuch / Intensa lernolibro. 3. Auflage. EsperantoLand, Berolini 2006.
Detlev Blanke, Till Dahlenburg: Konversationsbuch Deutsch-Esperanto. Enzyklopädie, Leipzig 1990. ISBN 3324005086.
Butler, Montagu C. 1965/1971. Step by Step in Esperanto. ELNA 1965/1991. ISBN 0939785013.
Klaus Dahmann, Thomas Pusch: Esperanto Wort für Wort. Band 56, Kauderwelsch, 1998, ISBN 3-89416-246-5 (Sprachführer mit Grammatik und Wortliste).
Jacques Joguin, Parlons espéranto. La langue internationale, L'Harmattan, coll. « Parlons... », Paris, 2004, 2e éd. ISBN 2747503550.
Zohra Mraihy et Thierry Saladin. L'Espéranto t.1 : L'essentiel et t.2 : La conversation, t.3 :L'imagier", Aedis, coll. « Petit guide », Vichy, 2005. (ISBN 2842592638, ISBN 2842592646 et ISBN 284259326X.
Gaston Waringhien, ABC d'espéranto à l'usage de ceux qui aiment les lettres, 1re éd. Union espérantiste de France, Paris, 1946, 3e éd. l'Harmattan, Paris, 2001. ISBN 2747515648.
Dirk Willkommen: Esperanto-Grammatik. Eine Lerner- und Referenzgrammatik. 2. Auflage. Buske, Hamburg 2007, ISBN 3875482441.
Anthologiae
Auld, William. 1991. Nova Esperanta Krestomatio. Rotterdam: Universala Esperanto-Asocio. ISBN 9290170433.
