A fixación do nitróxeno é o proceso por medio do cal o nitróxeno (N₂) que se encontra na atmosfera terrestre se combina con hidróxeno ou osíxeno, converténdose en amoníaco (NH₃) ou óxidos, compostos que poden incorporarse á biosfera.^[1] O nitróxeno atmosférico (N₂) está formado por dous átomos de nitróxeno unidos por un triplo enlace moi forte, e é unha molécula bastante inerte, é dicir, non reacciona doadamente con outros compostos químicos para formar novos compostos. O proceso de fixación libera os átomos de nitróxeno da molécula diatómica (N₂) para que poida utilizarse para fabricar compostos que poidan incorporarse ao metabolismo dos seres vivos.

A fixación do nitróxeno é esencial para todas as formas de seres vivos porque se require nitróxeno para biosintetizar compoñentes básicos de todos os seres vivos, como son os nucleótidos do ADN e ARN e os aminoácidos das proteínas, xunto con cabezas polares de fosfolípidos, aminoazucres e outros compostos. Por tanto, a fixación do nitróxeno é esencial para os ecosistemas, os cultivos agrícolas e en procesos industriais para a fabricación de fertilizantes ou explosivos (pólvora, dinamita, TNT etc.). A fixación do nitróxeno ocorre de forma natural de xeito abiótico (pola acción dos lóstregos na atmosfera) ou biótico (por acción de microorganismos) ou de forma artificial (na industria).^[2][3]

Aínda que a fixación do nitróxeno xeralmente dá lugar a amoníaco (NH₃), o termo tamén inclúe outras conversións biolóxicas nas que se orixina dióxido de nitróxeno (NO₂). Os microorganismos que fixan o nitróxeno denomínanse diazótrofos. Algunhas plantas superiores, e algúns animais (térmites), estableceron diversas asociacións simbióticas con diazótrofos.

A fixación biolóxica do nitróxeno descubriuna o agronomista alemán Hermann Hellriegel e o microbiólogo holandés Martinus Beijerinck.

A fixación biolóxica do nitróxeno (FBN ou BNF) ten lugar xeralmente cando o nitróxeno atmosférico se converte en amoníaco pola acción dun encima chamado nitroxenase.^[1] A reacción é: ${\displaystyle N_{2}\ +16ATP+8e^{-}+8H^{+}\rightarrow 2NH_{3}+H_{2}+16ADP16P_{i}}$

O proceso está combinado coa hidrólise de 16 equivalentes de ATP e está acompañado da coformación de H₂. Nos diazótrofos de vida libre, o amoníaco xerado pola nitroxenase asimílase formando glutamato pola vía do encima glutamina sintetase/glutamato sintase.

Os encimas responsables da acción da nitroxenase son moi susceptibles á destrución polo osíxeno. Moitas bacterias deixan de producir este encima en presenza de osíxeno.^[1] Moitos organismos fixadores de nitróxeno existen só en condicións anaeróbicas. Algúns rebaixan os niveis de osíxeno uníndoo a unha proteína como a leghemoglobina.^[1]

• Cianobacterias
• Bacterias verdes do xofre
• Azotobacteraceae
• Rizobios
• Frankia
• Braarudosphaera bigelowii é o único eucariota que pode fixar o nitróxeno, Trátase dunha alga que ten un orgánulo fixador especial chamado nitroplasto, orixinado a partir da endosimbiose cunha bacteria.^[4]

Os rizobios son bacterias gramnegativas das ordes Rhizobiales e Burkholderiales, que teñen a capacidade de establecer unha simbiose coas leguminosas para fixar o N₂ nas súas raíces ou nos talos dalgunhas leguminosas acuáticas. Durante esta interacción os bacteroides (como se chaman os rizobios cando están no estado simbiótico) están contidos en compartimentos intracelulares en órganos especializados chamados nódulos radiculares, onde fixan o N₂. De xeito similar, a actinobacteria grampositiva do chan Frankia, induce a formación de nódulos fixadores de nitróxeno en certas plantas de 24 xéneros distintos (plantas actinorrizais).^[5]

As Cyanobacteria viven en case todos os ambientes iluminados da Terra e teñen unha intervención fundamental nos ciclo do carbono e do nitróxeno na biosfera. En xeral, as cianobacterias poden utilizar varias fontes orgánicas e inorgánicas de nitróxeno combinado, como nitrato, nitrito, amonio, urea, ou algúns aminoácidos. Varias estirpes de cianobacterias poden crecer como diazótrofas, unha capacidade que puido estar xa presente no seu último antepasado común no Arqueozoico.^[6] A secuenciación de xenomas bacterianos proporcionou unha gran cantidade de información sobre as bases xenéticas do metabolismo do nitróxeno e o seu control en diferentes especies de cianobacterias. A xenómica comparada e os estudos funcionais supuxeron un significarivo avance neste campo nos últimos anos. O 2-oxoglutarato é unha molécula de sinalización central que reflicte o equilibrio carbono/nitróxeno das cianobacterias. Moléculas fundamentais no control do nitróxeno son o factor de transcrición global NtcA, que controla a expresión de moitos xenes implicados no metabolismo do nitróxeno, e a proteína de sinalización P_II, que axusta finamente as actividades celulares en resposta aos cambios nas condicións C/N. Estas dúas proteínas son sensores do nivel celular de 2-oxoglutarato e foron conservadas en todas as cianobacterias. En contraste, a adaptación á falta de nitróxeno envolve respostas heteroxéneas en diferentes estirpes cianobacterianas.^[7] A fixación do nitróxeno polas cianobacterias nos arrecifes de coral pode fixar o dobre de nitróxeno ca a fixación en terra (arredor de 1,8 kg de nitróxeno fíxase por hectárea e día).

As plantas que contribúen á fixación do nitróxeno son da familia das leguminosas (Fabaceae), como o feixón, chícharo, kudzu, trevos, soia, alfalfa, chícharo bravo (Lupinus), cacahuetes, e outras. Estas plantas conteñen bacterias simbióticas chamadas rizobios en nódulos que se forman nas súas raiíces, producindo compostos nitroxenados que axudan á planta a crecer e competir con outras plantas. Cando a planta morre, o nitróxeno fixado libérase, quiedando dispoñible para outras plantas e isto axuda a fertilizar o solo.^[1][8] A gran maioría dos legumes establecen estas asociacións, pero uns poucos xéneros (por exemplo, Styphnolobium) non. En moitas prácticas agrícolas tradicionais e orgánicas, prodúcese unha rotación de cultivos, no que un deles é dunha planta leguminosa, que fertiliza os campos.

Aínda que a gran maioría das plantas que poden fixar o nitróxeno en nódulos radiculares son da famila dos legumes ou Fabaceae, hai tamén algunhas plantas non leguminosas que poden facelo, como son:

• Parasponia, unha Celtidaceae tropical, tamén forma nódulos radiculares con rizobios ^[9]
• Plantas actinorrizais. Chámanse así as que poden formar nódulos de fixación do nitróxeno coa actinobacteria Frankia, como o ameneiro e a mirta (Myrtus communis). Estas plantas pertencen a 25 xéneros ^[10] de 8 familias de plantas, aínda que a capacidade de fixar nitróxeno non está universalmente presente nestas familias. Por exemplo, de 122 xéneros de Rosaceae, só 4 poden fixar o nitróxeno. Todas estas familias pertencen ás ordes Cucurbitales, Fagales, e Rosales, as cales, xunto coas Fabales, forman o clado dos eurósidos. Neste clado, as Fabales foron a primeira liñaxe en separarse; de modo que a capacidade de fixar nitróxeno pode ser plesiomórfica (carácter ancestral) e puido perderse despois na maioría dos descendentes da planta fixadora de nitróxeno orixinal; porén, pode ser que a xenética básica e os requirimentos fisiolóxicos estivesen xa presentes nun estado aínda incipiente no último antepasado común de todas estas plantas, pero só evolucionaron ata teren unha función completa nalgunhas delas, como son as seguintes:

Outras asociacións simbióticas nas que están implicadas cianobacterias (como Nostoc) establécense coas plantas:

• Algúns liques como Lobaria e Peltigera
• O fento Azolla
• Cycas
• Gunnera

É consecuencia das descargas eléctricas (lóstregos) na atmosfera ou de procesos de combustión, e a auga de chuvia encárgase de arrastrar ao chan os compostos formados. As cantidades formadas así son insuficientes para soster as necesidades de nitróxeno da biosfera.

A produción artificial de fertilizantes nitroxenados é hoxe a maior fonte de nitroxeno fixado producido polo ser humano na Terra. Como precursor destes fertiilizants requírese amoníaco, explosivos, e outros produtos. O método máis común é o proceso Haber, que require altas presións (arredor de 200 atm) e altas temperaturas (polo menos 400 °C) para a catálise industrial. Este proceso moi eficiente utiliza gas natural como fonte de hidróxeno e aire como fonte de nitróxeno.^[11]

Realizáronse moitas investigacións para descubrir a catálise da fixación do nitróxeno, a miúdo co obxectivo de reducir a enerxía requirida para esta conversión. Porén, estes descubrimentos nunca se aproximaron á eficiencia e facilidade do proceso Haber. Moitos compostos reaccionan co nitróxeno atmosférico para dar complexos dinitróxeno. O primeiro complexo de dinitróxeno do que se informou estaba baseado no rutenio, [Ru(NH₃)₅(N₂)]²⁺.^[12]

Os esforzos científicos para conseguir unha química catalítica da fixación do nitróxeno a temperaturas considerablemente máis baixas ca as do proceso de Haber seguen en marcha. O nitróxeno foi convertido en amoníaco e hidracina por Alexander E. Shilov en 1970.^[13][14]

Poucos compostos poden romper a molécula de N₂. Nunha atmosfera de nitróxeno o, litio metálico convértese en nitruro de litio. O tratamento do nitruro resultante orixina amoníaco. Outro exemplo de clivaxe homolitica do dinitróxeno en condicións suaves publicouse en 1995. Dous equivalentes dun complexo de molibdeno reacionaban cun equivalente de dinitróxeno, creando un complexo MoN con triplo enlace.^[15] Desde entón, este complexo con triplo enlace utilizouse para producir nitrilos.^[16]

Desenvolvéronse desde a década de 1980 sistemas catalíticos para converter nitróxeno en amoníaco.^[17] En 2003 publicouse outro baseado na utilización dun composto de molibdeno, unha fonte de protóns, e un axente redutor forte.^{[18][19][20][21]} Porén, estas reducións catalíticas fixan só unhas poucas moléculas de nitróxeno.

En 2011 Arashiba et al. publicaron outro sistema cun catalizador tamén baseado no molibdeno, pero cun ligando pinza de difósforo.^[22]

• Ciclo do nitróxeno
• Desnitrificación
• Xene Nif
• Factor Nod
• Nitroxenase
• Nódulo radicular
• Nitroplasto

• Marine Nitrogen Fixation laboratory at the University of Southern California