Maria Amália Vaz de Carvalho
Irudi gehiago
Bizitza
Jaiotza	Lisboa, 1847ko otsailaren 2a
Herrialdea	Portugal  Portugalgo Erresuma
Heriotza	Lisboa, 1921eko martxoaren 24a (74 urte)
Familia
Ezkontidea(k)	António Cândido Gonçalves Crespo (en)
Familia	ikusi Cândida Aires de Magalhães (en) (iloba)
Hezkuntza
Hizkuntzak	portugesa
Jarduerak
Jarduerak	kazetaria, idazlea, poeta eta literatura-kritikaria
Izengoitia(k)	Maria de Sucena

Maria Amália Vaz de Carvalho ( Lisboa, 1847ko otsailaren 1a - Lisboa, 1921eko martxoaren 24a ) idazle poligrafoa, poeta eta emakume aktibista izan zen. Ipuinak eta poemak idatzi zituen, baina baita saiakerak eta biografiak ere. Hainbat egunkari eta aldizkaritan kolaboratu zuen^[1], hala nola Renascença^[2] (1878-1879), A Mulher^[3] (1879), A illustração portugesa: semanario^[4] (1884-1890), A illustração Popular ^[5] (1884). ), A Semana de Lisboa^[6] (1893-1895), Branco e Negro^[7] (1896-1898), Brasil-Portugal^[8] (1899-1914), Ilustração portugueza^[9] (1903-1923), O Occidente^[10] (1878-1915) eta Contemporânea-n^[11] (1915-1926). Haietan, literatura-kritikak eta etikari eta hezkuntzari buruzko iritzi-artikuluak argitaratu zituen. Zorroztazun handiz aztertu zuen garaiko gizartea, eta emakumeak bertan bizi zuen egoera eta betetzen zuen papera. 1912ko ekainaren 13an hautaturik, Lisboako Zientzien Akademian sartu zen lehen emakumea izan zen.

Maria Amália Vaz de Carvalho 1847ko otsailaren 1ean jaio zen^[12] Santa Catarina (Lisboa) parrokiako Rua dos Poiais de São Bentoko 88. zenbakian. Urte bereko martxoaren 2an bataiatu zuten Santa Catarina parrokiako elizan. Aita-ama pontekoak amaren aldeko osaba, João Eduardo de Almeida e Albuquerque, eta aitaren aldeko izeba, Maria Rosa Vaz de Carvalho, izan ziren. Gurasoak, 1843ko irailaren 2an Lisboako Santa Isabel parrokiako elizan ezkonduak, José Vaz de Carvalho (Pena (Lisboa), 1823ko urtarrilaren 1a - São Mamede (Lisboa), 1876ko ekainaren 24a) eta Maria Cristina de Almeida e Albuquerque (Benfica (Lisboa), 1814ko uztailaren 24a - Santa Catarina (Lisboa, 1880ko ekainaren 25a) izan ziren. Aita, bere aitaren aldetik Monçãoko lehen bizkondearen iloba, diputatua izan zen, eta ama, berriz, Don Jose Vaz de Carvalhoren, João V.a erregearen garaian erresumako kantziler nagusiaren, ondorengoa. Neba nagusi bat zuen: José Vaz de Carvalho; eta neba-arreba gazteago bi: Maria do Carmo Vaz de Carvalho eta José Vaz de Carvalho, aitaren eta Amélia Perpétua Falcóren arteko harreman ez-legitimoko semea, 1901eko ekainaren 29an hil zena.

1874ko martxoaren 12an Santo Antão do Tojal (Loures) parrokiako elizan ezkondu zen António Cândido Gonçalves Crespo poetarekin (1846-1883).^[13] Elizkizun berean ezkondu ziren Maria Amaliaren ahizta Maria do Carmo eta Cristóvão Aires de Magalhães Sepúlveda (1853-1930). Maria Amalia 1883ko ekainaren 11n alargundu zen, 36 urte besterik ez zituela, bi seme-alaba txiki zituela eta haurdun zela. Hilabete beranduago, erditzean, haurra galdu zuen. Bere aitaren aldeko amama, Maria Amália de Azevedo Sá Coutinho, urte bereko irailaren 13an hil zen.^[13]

1912an, Maria Amália eta Carolina Michaelis Lisboako Zientzien Akademian sartu ziren lehen emakumeak izan ziren.^[14]

Maria Amália 1921eko martxoaren 24an, 74 urte zituela, hil zen Lisboan, jaio zen parrokian bertan, eta Cemitério dos Prazeres hilerriko hilobi batean dago lurperatua.

Antonio Cândido Gonçalves Cresporekin ezkondu zen eta hiru seme-alaba utzi zituen:

• Luís Vaz de Carvalho Crespo (Santa Catarina (Lisboa), 1878ko ekainaren 24a - Cascais, 1959ko uztailaren 27a). Maria do Carmo da Guerra Quaresma Vianarekin ezkondua (1880-1956).
• Maria Cristina Vaz de Carvalho Crespo Prestage ( Santa Catarina (Lisboa), 1880ko martxoaren 7a - Santa Catarina (Lisboa), 1918ko abuztuaren 31), Edgar Prestagerekin (1869-1951) ezkondua
• António Cândido Gonçalves Crespo Jr. (Santa Catarina (Lisboa), 1883ko uztailaren 17a - Santa Catarina (Lisboa), 1883ko uztailaren 17a).

Portugalgo (Diário Popular, Repórter, Artes e Letras) eta Brasilgo (Rio de Janeiroko Jornal do Comércio) hainbat argitalpenetarako idatzi zuen, Maria de Sucena ezizenarekin.^[13] Maria Amália Vaz de Carvalhok erraztasun handia zuen bere idazle lanean genero eta gai desberdinetan aritzeko. Lan poetikoez gain, ipuinak, saiakerak, biografiak eta literatur kritika ere idatzi baitzituen.^[13] Bere lanen artean, Contos para os filhos nabarmendua izan da.^[14] Haurrentzako ipuinen bilduma bat da, 1886an argitaratua, senarrarekin lankidetzan idatzia, eta Conselho Superior de Instrução Públicak (Instrukzio Publikoko Kontseilu Gorena) lehen hezkuntzako eskoletan erabiltzeko onartu zuena.

Bere etxea Lisboako lehen literatur bilgunetako bat izan zen. Bertatik Portugalgo literatura eta kulturako izen handiak igaro ziren, hala nola Eça de Queiroz, Camilo Castelo Branco, Ramalho Ortigão edo Guerra Junqueiro.^[13][15] Posta-truke luzea izan zuen Antero de Quental poetarekin, nahiz eta inoiz ez zuten elkar ezagutu, eta berari buruz idatzi zuen, artean bizirik zegoela, "Alguns Homens do Meu Tempo" saiakeran, independentziaz eta sinpatiaz. Maria Amáliak goraipatu egin zituen bere zintzotasuna, perfekzio estilistikoa, adimena eta exijentzia, baina bere ekintza budista ere kritikatu zuen, eta bere bizitza beteko zukeen maitasun falta adierazi zuen.

Bere obra zabalean, bereziki emakumeen hezkuntzaren inguruan, hala nola "Cartas a Luiza", "Mulheres e Creanças" edo "cartas à uma Noiva", Maria Vaz de Carvalhok emakumeek eremu publikoan izan behar duten lekuari buruz duen jarrera argia da, hezkuntzak emakumeei ikusgarritasuna emateko eta emakumeak subjektu aktibo gisa baieztatzeko duen garrantzian. Garai hartan, rol sozial maskulinoak eta femeninoak oraindik ere oso markatuta zeuden esfera publikoaren eta eremu pribatuaren arteko banaketagatik, gizona protagonista izanik eta emakumeak eszenaren atzean geldituta. Garrantzitsua zen, beraz, emakumeari ikusgarritasun berezia ziurtatzea, eremu pribatuan dituen rolak alde batera utzi gabe. Izan ere, emakumearen estatus berriari buruz zituen ideiak gorabehera, ideia horiek ez zuten garai hartan ezarritako ordena eta emakumearengandik espero zen emaztearen eta amaren "rol femeninoa" zalantzan jartzen. Egile honen arabera, emakumea emaztea eta ama izateko sortu zen, baina horrek ez du esan nahi gizartean ikusgaitasunik izan behar ez duenik, artearen, literaturaren eta irakaskuntzaren esparruan. Maria Amália Vaz de Carvalhoren ustez, emakumea eremu publikoan onartua izan daiteke, gizonaren berdina den izaki gisa, baina beti ere bere gizarte-misioari uko egin barik, belaunaldi berrien hezitzaile gisa eta bere etxeko misioarekin batera.^[13]

Maria Vaz de Carvalhok ezagutzen zituen ordena eta pentsamolde tradizionalak ezbaian jartzen zituzten eta indarra hartzen ari ziren ideia eta mugimendu berriak eta haien aurrean, bere idatzietan, zalantzaz betea eta mesfidati agertzen zen^[16][17]:

«N'este desnorteamento absoluto, que fazer? De um lado a Igreja Catholica, em uma espécie de renascimento comparável ao que se deu depois do Concílio de Trento, procura pacificar as consciências, illuminar os espíritos, guiar a mulher pela senda da perfeição que ella a custo pode seguir. No extremo oposto, os avançados, os radicais, os socialistas das escolas mais irreconciliaveis com o estado presente da sociedade, prégam-lhe uma liberdade que seria a peor das escravidões, a escravidão da alma aos sentidos (...) (...) "Qual deve ser o nosso papel no mundo?" — perguntam elas com um certo susto bem justificado pelo que se está vendo. (...) (...) a família dissolve-se; a mulher desorienta-se. Ninguém sabe qual é o seu dever, mesmo aquellas que teriam vontade de cumpri-lo! Esperemos que esta anarchia seja transitoria, mas nós infelizmente já não havemos de vêr-lhe o fim».

«Erabateko nahaste honetan, zer egin? Alde batetik, Eliza katolikoak, Trentoko Kontzilioaren pareko berpizkunde moduko batean, kontzientziak baketu nahi ditu, izpirituak argitu, emakumea gidatu jarraitu beharreko perfekzioaren bidetik. Beste muturrean, aurrerakoiek, erradikalek, sozialistek, gizartearen egungo egoerarekin konformagaitzenek, esklabotzarik okerrena litzatekeen askatasuna aldarrikatzen dute emakumearentzat, zentzumenekiko arimaren esklabotza (...) (...) "Zein izan beharko litzateke gure papera munduan?", galdetzen dute emakumeek, ikusten ari direnagatik nolabaiteko ikara justifikatuarekin. (...) (...) familia desegin egiten da; emakumea desorientatuta dago. Inork ez daki zein den bere betebeharra, baita bete nahi dutenek ere! Espero dezagun anarkia hau iragankorra izatea, baina guk, tamalez, ez dugu haren amaiera ikusiko».

• Vida do Duque de Palmela D. Pedro de Sousa e Holstein (D. Pedro de Sousa e Holstein Palmelako Dukearen bizitza), 1898 – 1903

• Contos para os nossos filhos (Gure seme-alabentzako ipuinak), 1886
• Contos e Fantasias (Ipuinak eta Asmakizunak), 1880

• Alguns Homens do Meu Tempo (Nire garaiko gizon batzuk), 1889 (eBook)
• Pelo Mundo Fora (Munduari bira), 1889 (eBook)
• A Arte de Viver na Sociedade (Gizartean bizitzeko artea), 1897
• Em Portugal e no Estrangeiro (Portugalen eta Atzerrian), 1899
• Figuras de Hoje e de Ontem (Gaur eta atzoko pertsona ospetsuak), 1902
• Cérebros e Corações (Adimenak eta bihotzak), 1903
• Ao Correr do Tempo (Denborak aurrera egitean), 1906
• Impressões da História (Historiaren inpresioak), 1911
• Coisas do Século XVIII em Portugal, Coisas de Agora (XVIII. mendeko kontuak Portugalen, Oraingo kontuak), 1913

• Mulheres e creanças: nota sobre educação (Emakumeak eta haurrak: Hezkuntzari buruzko oharra), 1880 (eBook)
• Cartas a Luísa (Luisari gutunak), 1886 .
• As Nossas Filhas. Cartas às Mães (Gure Alabak. Amei gutunak) ^{(edizio digitala)}
• Coisas d'Agora (Egungo kontuak) ^{(edizio digitala)}

• Serões no Campo (Arratsaldeak landan), 1877

• Uma Primavera de Mulher (Emakume baten udaberria), 1867
• Vozes no Ermo (Ermoko ahotsak), 1867

• 1933an, bere izena eman zioten lehengo Escola D. Maria Pia ikastetxeari (egun Eskola Secundária Maria Amália Vaz de Carvalho). Eskola honetako ikasketak emakumeei zuzenduta zeuden. Bertan eskeini ziren lehen ikastaroak eskulanak, tipografia, telegrafia eta merkataritzako liburugintza izan ziren.^[13]
• 1950ean, Lisboako Udalak idazlea omendu zuen Alvalade inguruko kale bati bere izena emanez.^[18]
• 1993an, Loureseko udalak "Maria Amália Vaz de Carvalho Saria" ezarri zuen bere omenez, poetak bere haurtzaroan Loureseko (garai hartan Olivais) Santo Antão do Tojal parrokian bizi izan zela gogoratuz

• Artikulu hau, osorik edo zatiren batean, portugesezko wikipediako «Maria Amália Vaz de Carvalho» artikulutik itzulia izan da, 2022-02-05 data duen 62970272 bertsioa oinarritzat hartuta. Sartze-datarik ez duten erreferentziak, edo 2022-02-05 baino lehenago datatuak, jatorrizko artikulutik ekarri dira itzulpenarekin batera.

• Redacção Quidnovi (José Hermano Saraivak koordinatua), História de Portugal, Dicionário de Personalidades, volume XIII. Ed. QN-Edição e Conteúdos, S. A., 2004.

• Maria Amalia Vaz de Carvalho
• Projecto Vercial
• Portugalgo Literaturaren Historia Unibertsala
• Maria Amália Vaz de Carvalho Saria
• Evocação da vida e obra de Maria Amália Vaz de Carvalho, escritora, poetisa e ativista feminista (1847-1921). RTP arquivos. Evocações (1997-01-28)