Η Κατακόμβη (ή οι Κατακόμβες) του Αγ. Καλλίστου (γνωστή και ως Κοιμητήριο του Καλλίστου) είναι μία από τις Κατακόμβες της Ρώμης στην Αππία Οδό, πιο αξιοσημείωτη για το ότι περιέχει την Κρύπτη των Παπών (ιταλικά: Cappella dei Papi), η οποία κάποτε περιείχε τους τάφους πολλών παπών από τον 2ο έως τον 4ο αιώνα. ^{[1] [2]}

Η Κατακόμβη πιστεύεται ότι δημιουργήθηκε από τον μετέπειτα πάπα Κάλλιστο Α΄, τότε διάκονο της Ρώμης, υπό τη διεύθυνση του πάπα Ζεφυρίνου, διευρύνοντας έναν προϋπάρχοντα παλαιοχριστιανικό υπόγειο τάφο. Ο ίδιος ο Κάλλιστος τάφηκε στην Κατακόμβη του Καληπόδιου στην Αυρηλιανή Οδό. Η Κρύπτη περιέπεσε σε αχρηστία και φθορά, καθώς τα λείψανα που περιείχε μεταφέρθηκαν από τις κατακόμβες στις διάφορες εκκλησίες της Ρώμης. Το τελευταίο κύμα μετακινήσεων από την κρύπτη έγινε από τον πάπα Σέργιο Β΄ τον 9ο αι., κυρίως στον Σαν Σιλβέστρο ιν Καπίτε, ο οποίος -σε αντίθεση με την Κατακόμβη- βρισκόταν εντός των Αυρηλιανών Τειχών. ^[1] Η Κατακόμβη και η Κρύπτη ανακαλύφθηκαν ξανά το 1854 από τον πρωτοπόρο Ιταλό αρχαιολόγο Τζιοβάννι-Μπαττίστα ντε Ρόσι. ^[1]

Η κατακόμβη αποτελεί μέρος ενός αρχαίου ταφικού συγκροτήματος, του Complesso Callistiano, που καταλαμβάνει 30 εκτάρια (300 στρέμματα). Τα όρια αυτής θεωρούνται ως η Βία Απία Αντίκα, η Βία Αρντεατίνα και η Βίκολο ντελε Σέτε Κιέζε. Η έκταση της κατακόμβης είναι περίπου 15 εκτάρια (150 στρέμματα) και εκτείνεται σε πέντε επίπεδα.^[3] Μία πρόχειρη εκτίμηση υπολογίζει το μήκος των διαδρόμων της σε περίπου 20 χιλιόμετρα και ότι περιέχει περίπου 500.000 λείψανα.^[4]

Τα αρχαιότερα μέρη αυτής της κατακόμβης είναι η κρύπτη της Λουκίνα, η περιοχή των Παπών και η περιοχή της Αγίας Τσετσίλια, όπου διατηρούνται μερικά από τα πιο ιερά μνημεία του τόπου (συμπεριλαμβανομένης της κρύπτης των Παπών, της κρύπτης της Αγίας Τσετσίλια και της κρύπτης των Μυστηρίων)· οι άλλες περιοχές ονομάζονται η περιοχή του Αγίου Γαΐου και η περιοχή του Αγίου Ευσεβίου (τέλος του 3ου αι.), η δυτική περιοχή (κτίστηκε το πρώτο μισό του 4ου αι.) και η περιοχή της Λιβερίας (δεύτερο μισό του 4ου αι.). Όλα δείχνουν μεγαλοπρεπή υπόγεια αρχιτεκτονική. Μία σύγχρονη σκάλα, στη θέση μίας αρχαίας, κτίστηκε από τον πάπα Δάμασο Α΄, παρέχοντας πρόσβαση στην περιοχή των Παπών, στην οποία βρίσκεται η Κρύπτη των Παπών, όπου εννέα ποντίφικες και ίσως οκτώ εκπρόσωποι της εκκλησιαστικής ιεραρχίας ήταν θαμμένοι. Κατά μήκος των τοίχων της βρίσκονται οι αρχικές στα ελληνικά επιγραφές για τους ποντίφηκες Ποντιανό, Ανθηρό, Φαβιανό, Λούκιο Α΄ και Ευτύχιο. Στον μακρύ τοίχο ήταν επίσης θαμμένος ο πάπας Σίξτος Β΄, αφού σκοτώθηκε κατά τον διωγμό του Βαλεριανού. Μπροστά από τον τάφο του, ο πάπας Δάμασος Α΄ είχε σκαλίσει μία επιγραφή σε ποιητικό μέτρο, με χαρακτήρες που είχε σχεδιάσει ο καλλιγράφος Φούριος Διονύσιος Φιλόκαλος.

Στην παρακείμενη κρύπτη βρίσκεται ο τάφος της Αγίας Τσετσιλίας, το λείψανο της οποίας αφαιρέθηκε από τον πάπα Πασχάλιο Α΄ το 821: οι τοιχογραφίες των αρχών του 9ου αι. στους τοίχους παριστούν την Αγία Τσετσίλια να προσεύχεται, την προτομή του Λυτρωτή και του πάπα Ουρβανού Α΄. Σε μικρή απόσταση, μία στοά που χρονολογείται στα τέλη του 2ου αι. οδηγεί στο Δωμάτιο (Cubiculum) των Ιερών Μυστηρίων, με τις τοιχογραφίες του από το πρώτο μισό του 3ου αι. να υποδεικνύουν το Βάπτισμα, τη Θεία Ευχαριστία και την τελική Ανάσταση των σωμάτων. Στην περιοχή του Αγ. Μιλτιάδη δίπλα, μία σαρκοφάγος ενός παιδιού έχει ένα μπροστινό μέρος σμιλευμένο με βιβλικά επεισόδια. Στην περιοχή των Αγίων Γαΐου και Ευσεβίου υπάρχουν μερικές κρύπτες χωριστά, η μία απέναντι στην άλλη, με τους τάφους του πάπα Γαΐου (με επιγραφή) και του πάπα Ευσεβίου, ο οποίος πέθανε στη Σικελία, όπου είχε εξοριστεί από τον Μαξέντιο, και το σώμα του μεταφέρθτηκε σε Ρώμη κατά τη διάρκεια της αρχιερατείας του πάπα Μιλτιάδη. Σε ένα μαρμάρινο αντίγραφο του τέλους του 4ου αι (από το οποίο θραύσματα φαίνονται στον απέναντι τοίχο) μπορεί να διαβαστεί μία επιγραφή του Δαμάσου, που αναδεικνύει τον ρόλο του Ευσέβιου στην επίλυση του σχίσματος στην πρώιμη Εκκλησία, ιδιαίτερα στην αποδοχή των αποστατών.

Κατά μήκος του «περάσματος Ο» βόρεια της Κρύπτης των Παπών βρίσκονται, διαδοχικά, η κρύπτη των μαρτύρων Καλογήρου και Παρθενίου και το διπλό δωμάτιο του Σεβήρου, το οποίο περιέχει μία έμμετρη επιγραφή (χρονολογείται το αργότερο έως το 304), στην οποία ένας επίσκοπος της Ρώμης (εκείνη την εποχή ο Mαρκελλίνος) ονομάζεται αρχικά πάπας και δηλώνει πρώτα ανοιχτά ότι πιστεύει στην τελική Ανάσταση. Σε μία περιοχή πιο μακριά, τη λεγόμενη «Κρύπτη της Λουτσίνα», βρίσκεται το λείψανο του πάπα Κορνηλίου, ο τάφος του οποίου έχει ακόμη την αρχική επιγραφή, που του δίνει τον τίτλο τού μάρτυρα και, στις πλευρές του, υπέροχες ζωγραφικές με μορφές του 7ου και 8ου αι. σε Βυζαντινή τεχνοτροπία, που αντιπροσωπεύουν τους πάπες Σίξτο Β΄ και Κορνήλιο και τους επισκόπους Αφρικής Κυπριανό και Oτάτο. Σε έναν κοντινό θάλαμο βρίσκονται μερικές από τις αρχαιότερες ταφές, μετά το 175 μ.Χ., με ρωμαϊκές τοιχογραφίες (στην οροφή) του Καλού Ποιμένα και των Προσευχομένων και (στον μακρινό τοίχο) δύο ιχθύες με ένα κάνιστρο με άρτους πίσω του, σύμβολο της Θ. Ευχαριστίας.

Στην κορύφωσή του, η 15 εκταρίων (150 στρεμμάτων) έκταση θα είχε τα λείψανα 16 παπών και 50 μαρτύρων. Εννέα από αυτούς τους πάπες τάφηκαν στην ίδια Κρύπτη των Παπών, στην οποία ο πάπας Δάμασος Α΄ έκτισε μία σκάλα την 4ο αι. Μεταξύ των -σε ελληνική γλώσσα- επιγραφών που ανακαλύφθηκαν, είναι αυτές που σχετίζονται με τους: πάπα Ποντιανό, πάπα Ανθηρό, πάπα Φαβιανό, πάπα Λούκιο Α΄, και πάπα Eυτυχιανό. Ανακαλύφθηκε επίσης μία πιο μακροσκελής επιγραφή στον πάπα Σίξτο Β' από τον Φούριο Διονύσιο Φιλόκαλο.

Έξω από την Κρύπτη των Παπών, η περιοχή των Αγίων Γαΐου και Ευσεβίου ονομάζεται έτσι για τους τάφους του πάπα Γαΐου ("Caius") και του πάπα Eυσεβίου (μεταφρασμένο από τα Σικελικά). Σε μία άλλη περιοχή υπάρχει ένας τάφος, που αποδίδεται στον πάπα Κορνήλιο, ο οποίος φέρει την επιγραφή «CORNELIVS MARTYR», που αποδίδεται επίσης στον Φιλόκαλο.^[5]

Σε μία πλάκα που τοποθετήθηκε από τον πάπα Σίξτο Γ΄ (π. 440) απαριθμούνται οι ακόλουθοι πάπες: Σίξτος Β΄, Διονύσιος, Κορνήλιος, Φήλιξ, Ποντινιανός, Φαβιανός, Γάιος, Eυσέβιος, Mιλτιάδης, Στέφανος, Ουρβανός Α΄, Λεύκιος και Ανθηρός, μία λίστα που δεν περιλαμβάνει οποιονδήποτε τάφο του 2ου αιώνα. ^[6] Η Κρύπτη των Παπών γέμισε γρήγορα τον 4ο αι., πράγμα που έκανε άλλους πάπες να θάβονται σε συναφείς κατακόμβες, όπως η Κατακόμβη της Πρισκίλας, η Κατακόμβη της Βαλβίνας (μόνο ο πάπας Μάρκος), η Κατακόμβη του Καληπίδιου (ο πάπας Κάλλιστος Α΄ και ο πάπας Ιούλιος Α΄), η Κατακόμβη του Ποντιανού (ο πάπας Αναστάσιος Α΄ και ο πάπας Ιννοκέντιος Α΄, πατέρας και γιος), και η Κατακόμβη του Φελισίτας (μόνο ο πάπας Βονιφάτιος Α΄). ^[7]

Αρχιερατεία	Πορτρέτο	Κοινό όνομα	Πριν την κατακόμβη του Αγ. Καλλίστου	Τοποθεσία εντός της κατακόμβης	Μετακομιδή μετά την κατακόμβη	Σημειώσεις
155–166		Ανίκητος Άγιος Ανίκητος	Λόφος Βατικανού (ορισμένες πηγές λένε ότι είχε ταφεί αρχικά στην Κατακόμβη του Αγ. Καλλίστου)	Άγνωστος	Παλάτσο Αλτέμπς ( Πιάτσα Ναβόνα )	Η σαρκοφάγος που πιθανότατα περιείχε λείψανα, σώζεται στο παλάτσο Αλτέμπς [8] [9]
π. 166–174/175		Σωτήρ Άγιος Σωτήρ	Πουθενά	Άγνωστος	Σαν Σιλβέστρο ιν Καπίτε Σαν Σίστο Βέκιο Τολέδο, Ισπανία Σαν Μαρτίνο αλ Μόντι	Ενδεχομένως να μην είχε ταφεί ποτέ στην Κατακόμβη του Αγ. Καλλίστου και να συγχέεται με έναν μάρτυρα, που τάφηκε το 304 [8] [10]
199–217		Ζεφυρίνος Άγιος Ζεφυρίνος	Ιδιωτικό νεκροταφείο (" in cymiterio suo ") [11]	Όχι στην Κρύπτη των Παπών	Σαν Σιλβέστρο ιν Καπίτε	Ο πρώτος πάπας τάφηκε στην Κατακόμβη, την οποία διέταξε να οργανώσει ο Άγ. Κάλλιστος [10]

Αρχιερατεία	Πορτρέτο	Κοινό όνομα	Πριν την κατακόμβη του Αγ. Καλλίστου	Τοποθεσία εντός της κατακόμβης	Μετακομιδή μετά την κατακόμβη	Σημειώσεις
222/223–230		Ουρβανός Α΄ Άγιος Ουρβανός	Πουθενά	Άγνωστο (δείτε σημειώσεις)	Άγνωστη	Δεν πρέπει να συγχέεται με έναν μη Ρωμαίο επίσκοπο Ουρβανό, που τάφηκε στην κατακόμβη του Πραιτεξτάτου. Η πλάκα στην Κρύπτη των Παπών φέρει την επιγραφή: OYPBANOC E[ΠΙCΚΟΠΟC], αλλά η ταυτοποίηση δεν είναι βέβαιη [12]
21 Ιουλίου 230 - 28 Σεπτεμβρίου 235		Ποντιανός Άγιος Ποντιανός	Σαρδηνία	Κρύπτη των Παπών	Άγνωστη	Μετακομιδή από τη Σαρδηνία (το «Νησί του θανάτου του») από τον πάπα Φαβιανό το 237. Ενταφιάστηκε στην Κρύπτη των Παπών στις 12 Νοεμβρίου. Δύο υπάρχουσες επιγραφές: ΠONTIANOC EIΠI[CΚΟΠΟC] M[ΑΡΤΥ]C και ΕΝ ΘΕΩ ΠΟΝΤΙΑΝΕ ΖΗϹΗϹ [12] [13]
21 Νοεμβρίου 235 - 3 Ιανουαρίου 236		Aνθηρός Άγιος Άνθηρός	Άγνωστη	Κρύπτη των Παπών	Σαν Σιλβέστρο ιν Καπίτε	Ίσως ο πρώτος πάπας στην Κρύπτη των Παπών. Η επιγραφή γράφει ΑΝΘΕΡΩϹ EΠI[CΚΟΠΟ]C [...] και είναι σπασμένη, έτσι ώστε θα μπορούσε κάποτε να αναφέρει [MΑΡΤΥC] [13]
10 Ιανουαρίου 236 - 20 Ιανουαρίου 250		Φαβιανός Άγιος Φαβιανός	Πουθενά	Κρύπτη των Παπών	Σαν Μαρτίνο αλ Μόντι Παλαιά Βασιλική του Αγίου Πέτρου Σαν Σεμπαστιάνο φουόρι λε μούρα	Η ελληνική επιγραφή από την κατακόμβη του Καλλίστου σώζεται. Μετακομιδή στον σαν Μαρτίνο από τον Σέργιο Β΄ (Liber Pontificalis) ή συνδυάστηκε με τον Σίξτο Β΄ στον Παλαιό Άγ. Πέτρο (Petrus Mallius). Σαρκοφάγος με επιγραφή ΦΑΒΙΑΝΟϹ ΕΠΙ[CΚΟΠΟC] Μ[ΑΡΤΥ]C στο Σαν Σεμπαστιάνο φουόρι λε μούρα [13]
25 Ιουνίου 253 - 5 Μαρτίου 254		Λούκιος Α΄ Άγιος Λούκιος	Πουθενά	Κρύπτη των Παπών	Σάντα Τσετσίλια ιν Τραστέβερε Σαν Σιλβέστρο ιν Καπίτε Σάντα Πρασέντε	Η σημερινή επιγραφή έχει ως εξής: ΛΟΥΚΙ[Ο]Ϲ ΕΠΙC[ΚΟΠΟC]. Η σαρκοφάγος που κάποτε διατηρούσε τo λείψανό του, σώζεται στη Σάντα Τσετσίλια ιν Τραστέβερε [9] [14]
30/31 Αυγούστου 257 - 6 Αυγούστου 258		Σίξτος Β΄ Άγιος Σίξτος Β΄	Πουθενά	Κρύπτη των Παπών	Παλαιά Βασιλική του Αγίου Πέτρου Σαν Σίστο Βέκιο	Μετακομιδή από την κατακόμβη του Καλλίστου στον Παλαιό Άγ. Πέτρο από τον Πασχάλιο Α΄. Μετακομιδή από τον παλαιό Άγ. Πέτρο στο Σαν Σίστο Βέκιο από τον Λέοντα Δ΄. Ανακαλύφθηκε μακροσκελές επιτάφιο επίγραμμα στην κατακόμβη του Καλλίστου [14]
22 Ιουλίου 259 - 26 Δεκεμβρίου 268		Διονύσιος Άγιος Διονύσιος	Πουθενά	Κρύπτη των Παπών	Σαν Σιλβέστρο ιν Καπίτε	Υποτιθέμενα λείψανα των παπών Σιλβέστρου Α΄, Στεφάνου Α΄ και Διονυσίου εκταφιάστηκαν και τοποθετήθηκαν κάτω από τον υψηλό βωμό του Σαν Σιλβέστρο ιν Καπίτε το 1601. Κανένα αρχαιολογικό στοιχείο στην κατακόμβη του Καλλίστου [15]
5 Ιανουαρίου 269 - 30 Δεκεμβρίου 274		Φήλιξ Α΄ Άγιος Φήλιξ	Πουθενά	Κρύπτη των Παπών	Άγνωστη	Σύμφωνα με την παράδοση τάφηκε στο «κοιμητήριο των δύο Φηλίκων», το οποίο δεν εντοπίστηκε ποτέ [15]
4 Ιανουαρίου 275 - 7 Δεκεμβρίου 283		Ευτυχιανός Άγιος Ευτυχιανός	Πουθενά	Κρύπτη των Παπών	Aβαείο του Λούνι (Σαρτσάνα) Καθεδρικός ναός Σαρτσάνα	Ο τελευταίος πάπας που τάφηκε στην κρύπτη των Παπών. Η επιγραφή γράφει: EYTYXIANOC EΠΙC[ΚΟΠΟC] [15]
17 Δεκεμβρίου 283 - 22 Απριλίου 296		Γάιος Άγιος Γάϊος	Πουθενά	Κρύπτη του Αγίου Ευσεβίου	Σαν Σιλβέστρο ιν Καπίτε Η εκκλησία κτίστηκε επάνω από την αρχική του οικία Σαντ' Αντρέα ντελα Βάλε (παρεκκλήσιο Μπαρμπερίνι)	Η επιγραφή γράφει: Γ[AIO]Y EΠI[ϹΚΟΠΟΥ] / ΚΑ[TA]Θ[ECIC] / [ΠΡΟ Θ'] ΚΑΛ[ΕΝΔΩΝ] MAIΟ[Υ] ("The deposition of Caius, Bishop, the 22nd day of April") [15]

Αρχιερατεία	Πορτρέτο	Κοινό όνομα	Πριν την κατακόμβη του Αγ. Καλλίστου	Τοποθεσία εντός της κατακόμβης	Μετακομιδή μετά την κατακόμβη	Σημειώσεις
π. 309 - π. 310		Ευσέβιος Άγιος Ευσέβιος	Σικελία	Κρύπτη του Αγίου Ευσεβίου	Άγνωστη	Η επιγραφή και ένα μακροσκελές επιτάφιο επίγραμμα σώζονται [16] [17]
2 Ιουλίου 311 - 11 Ιανουαρίου 314		Μιλτιάδης Μελχιάδης Άγιος Μιλτιάδης	Πουθενά	Άγνωστη	Σαν Σιλβέστρο ιν Καπίτε	O μόνος πάπας που τάφηκε στην κατακόμβη του Καλλίστου κατά τη διάρκεια της «μακράς ειρήνης». Ενταφιάστηκε σε μία μεγάλη σαρκοφάγο, με κάλυμμα σε σχήμα στέγης [17]
1 Οκτωβρίου 366 - 11 Δεκεμβρίου 384		Δάμασος Α΄ Άγιος Δαμάσος	Πουθενά	Άγνωστη	Παλαιά Βασιλική του Αγίου Πέτρου Σαν Λορέντζο ιν Νταμάσο	Τάφηκε με τη μητέρα του Λαυρεντία, και την αδελφή του Ειρήνη. Η επιγραφή της σαρκοφάγου σώζεται/ Η κάρα του, σε λειψανοθήκη, λέγεται ότι τη δώρισε ο Κλήμης Η΄ στη βασιλική του Αγίου Πέτρου [18]

Στο μυθιστόρημα Μπεν Χουρ: Μία Ιστορία του Χριστού του Λιου Γουάλας, ο Ιούδας μπεν Χουρ, μαζί με τη σύζυγό του Εσθήρ και τον Μαλούχ, αποφασίζουν να φτιάξουν την κατακόμβη.

Στο μυθιστόρημα Ο μαρμάρινος Φαύνος του Nαθάνιελ Χώθορν, τα κεφάλαια 3 και 4 περιγράφουν μία επίσκεψη στην κατακόμβη. Όπως δημοσιεύτηκε το 1860, αυτή είναι μία πρώιμη λογοτεχνική περιγραφή του πρόσφατα ανακαλυφθέντος τόπου.

• Κατάλογος αρχαίων μνημείων στη Ρώμη

• Reardon, Wendy J. (2004). The Deaths of the Popes: Comprehensive Accounts, Including Funerals, Burial Places and Epitaphs. McFarland & Company, Inc. σελ. 320. ISBN 0-7864-1527-4.