Το λήμμα δεν περιέχει πηγές ή αυτές που περιέχει δεν επαρκούν. Μπορείτε να βοηθήσετε προσθέτοντας την κατάλληλη τεκμηρίωση. Υλικό που είναι ατεκμηρίωτο μπορεί να αμφισβητηθεί και να αφαιρεθεί. Η σήμανση τοποθετήθηκε στις 06/05/2023.

Ένα επιχειρηματικό σχήμα πυραμίδας (κοινώς πυραμίδα, αργκό αεροπλανάκι) είναι είδος σχήματος Πόντσι που βασίζεται σε στρατηγική πολυεπίπεδου μάρκετινγκ. ^[1] Πρόκειται για ένα επιχειρηματικό μοντέλο απευθυνόμενο στη λιανική αγορά το οποίο στρατολογεί μέλη υποσχόμενο χρηματικά κέρδη και υπηρεσίες ως ανταμοιβή για την παραπομπή νέων μελών στην οργάνωση, αντί να στηρίζεται στην παροχή επενδύσεων ή την πώληση προϊόντων ή υπηρεσιών. Για να δίνει την εντύπωση κέρδους στους συνδρομητές μπορεί να παρέχει και ορισμένα προνόμια όπως εκπτώσεις, τα οποία όμως σχεδόν ποτέ δεν είναι αρκετά για να φέρουν κέρδη. Καθώς η στρατολόγηση νέων μελών πολλαπλασιάζεται, η εύρεση νέων ατόμων προς ένταξη δυσκολεύει εκθετικά και σχεδόν όλοι -πλην των ιδρυτικών μελών- καταλήγουν να χάνουν πιο πολλά χρήματα απ' όσα κερδίζουν. Οι πυραμίδες πλασάρονται ως ένας εναλλακτικός τρόπος απόκτησης εισοδήματος, βασιζόμενες και στην κουλτούρα των εταιριών startup, ενώ τα ηγετικά τους μέλη τείνουν να είναι άτομα με πειθώ και ικανότητα στις δημόσιες σχέσεις. Στις περισσότερες περιπτώσεις τα μέλη της οργάνωσης είναι ανειλικρινή και ασκούν ψυχολογική πίεση προς τα υποψήφια νέα μέλη, υποσχόμενοι μη-ρεαλιστικά προνόμια και κέρδη με προϋπόθεση την καταβολή μιας -φαινομενικά αμεληταίας- συνδρομής. Τα σχήματα πυραμίδας είναι μη-βιώσιμα και γενικά θεωρούνται ανήθικα, ενώ σε πολλές χώρες είναι παράνομα και επιφέρουν βαρύτατες ποινές. Οι πυραμίδες δεν είναι παράνομες στην Ελλάδα, η οποία είναι πλέον μια από τις τελευταίες αναπτυγμένες χώρες όπου τέτοιες εταιρίες δραστηριοποιούνται ελεύθερα.

Σε μια πυραμίδα, μια οργάνωση εξαναγκάζει τα άτομα να ενταχθούν αφότου πληρώσουν ένα ορισμένο ποσό. Σε αντάλλαγμα, η οργάνωση υπόσχεται στα νέα μέλη της μερίδιο από τα χρήματα που λαμβάνονται από κάθε επιπλέον μέλος που στρατολογούν. Οι διευθυντές του οργανισμού (η κορυφή της πυραμίδας) επίσης λαμβάνουν ένα μερίδιο των πληρωμών αυτών. Για τους διευθυντές, το πρόγραμμα είναι δυνητικά επικερδές—έστω και αν δεν εργάζονται καθόλου, οι συμμετέχοντες στην οργάνωση έχουν ισχυρό κίνητρο να συνεχίσουν την στρατολόγηση και την διοχέτευση χρημάτων στην κορυφή της πυραμίδας.

Τέτοιες οργανώσεις σπάνια αφορούν πωλήσεις προϊόντων ή υπηρεσιών με αξία. Χωρίς την δημιουργία αγαθών ή υπηρεσιών, οι μόνοι τρόποι για μια πυραμίδα να δημιουργήσει έσοδα είναι η στρατολόγηση περισσοτέρων μελών ή η ζήτηση περισσοτέρων χρημάτων από τα υπάρχοντα μέλη. Τελικά η στρατολόγηση δεν είναι πλέον δυνατή και τα περισσότερα μέλη δεν είναι σε θέση να επωφεληθούν από το σχήμα.

Πολλές πυραμίδες είναι πιο εξελιγμένες από τα απλό μοντέλο. Αυτές αναγνωρίζουν ότι η στρατολόγηση μεγάλου αριθμού άλλων σε ένα σύστημα μπορεί να είναι δύσκολη, έτσι χρησιμοποιούν ένα φαινομενικά πιο απλό μοντέλο. Στο μοντέλο αυτό κάθε άτομο πρέπει να προσλάβει μόνο άλλους δύο, αλλά η ευκολία επίτευξης του στόχου αυτού είναι αντισταθμιστική, επειδή το βάθος που απαιτείται για να ανακτήσουν χρήματα αυξάνει επίσης.

Προηγούμενες εκδοχές του σχήματος αυτού είχαν χαρακτηριστεί ως αεροπλανάκι και οι τέσσερις σειρές του είχαν ονομαστεί ως «κυβερνήτης», «συγκυβερνήτης», «πλήρωμα», και «επιβάτης», για να υποδηλώσουν το επίπεδο ενός ατόμου μέσα στο σχήμα. Μια άλλη εκδοχή ονομαζόταν το «Πρωτότυπο Δείπνο», το οποίο επισήμαινε τις βαθμίδες ως «επιδόρπιο», «κυρίως πιάτο», «σαλάτα» και «ορεκτικό». Μια άλλη παραλλαγή, οι «Έμποροι Θησαυρών», χρησιμοποιούσε ποικιλοτρόπως όρους της γεμολογίας όπως «αλειφαδόροι», «λιθοκόφτες», κ.τ.λ.

Οι διοργανωτές τέτοιων σχημάτων προσπαθούν να υποβαθμίσουν ή να διαψεύσουν την πυραμιδική φύση τους, αναφερόμενοι σε αυτά ως φιλανθρωπικούς οργανισμούς ή ομάδες αλληλοβοήθειας οι οποίοι ή οποίες πραγματοποιούν ιδίες δωρεές, προς στήριξη των μελών τους. Ένα τέτοιο παράδειγμα σχήματος από το εξωτερικό είναι το Women Empowering Women^[2] (ανεπίσημη μετάφραση: Γυναίκες Ενδυναμώνουν Γυναίκες).

Ανεξαρτήτως των ευφημισμών που χρησιμοποιούνται από τα σχήματα, υπάρχουν δεκαπέντε συνολικά άτομα σε τέσσερις βαθμίδες (1 + 2 + 4 + 8) μέσα στο σχήμα.

Το σχήμα λειτουργεί ως εξής. Οι οκτώ «επιβάτες» πρέπει να πληρώσουν ή «δωρίσουν» ένα ποσό ο καθένας, π.χ. 5.000 €, για να ενταχθούν στο σχήμα. Το σύνολο των ποσών αυτών (στο εν λόγω παράδειγμα, 40.000 €) πηγαίνει στον «κυβερνήτη» ο οποίος φεύγει, με κάθε έναν εναπομείναν συμμετέχοντα να «ανεβαίνει» μία βαθμίδα. Έτσι δημιουργούνται δύο νέοι «κυβέρνητες», οι οποίοι χωρίζουν την ομάδα και παίρνουν από ένα μισό ο καθένας. Το κάθε μισό απαιτεί οκτώ νέους «επιβάτες». Ένα πρόσωπο που εντάσσεται στο σχήμα ως «επιβάτης» δεν έχει επιστροφή της επένδυσης του μέχρι να «προαχθεί» στις βαθμίδες «πληρώματος» και «συγκυβερνήτη», και έπειτα να βγει από το σχήμα ως «κυβερνήτης». Κατά αυτόν τον τρόπο οι συμμετέχοντες στις τρεις κατώτερες βαθμίδες της πυραμίδας χάνουν τα χρήματά τους αν το σχήμα καταρρεύσει.

Ένα πρόσωπο το οποίο χρησιμοποιεί το μοντέλο αυτό ως απάτη μπορεί να αποκτήσει το μεγαλύτερο μέρος των χρημάτων. Αυτό γίνεται γεμίζοντας τις τρεις πρώτες βαθμίδες με ψεύτικα πρόσωπα και καθιστώντας βέβαιο ότι αυτά παίρνουν τις επτά πρώτες πληρωμές, με τιμή πληρωμής οκτώ φορές το αρχικό ποσό συμμετοχής στο σχήμα, και χωρίς το πρόσωπο αυτό να πληρώσει τίποτα. Για παράδειγμα αν η τιμή συμμετοχής ήταν 5.000 €, το πρόσωπο αυτό θα λάμβανε 40.000 €, πληρωμένα από τους πρώτους οκτώ πραγματικούς επενδυτές. Το πρόσωπο αυτό θα συνέχιζε να παίρνει τα χρήματα κάτω από την βαθμίδα των πραγματικών επενδυτών, διαφημίζοντας και συντηρώντας το σχήμα για όσο είναι δυνατόν να αποφέρει κέρδος πριν καταρρεύσει.

Ο «κυβερνήτης», αφού αποχωρήσει, είναι δυνατόν να ξαναμπεί στο σχήμα μέσω της τελευταίας βαθμίδας, ευελπιστώντας να στρατολογήσει αρκετούς ώστε να ξαναφθάσει στην κορυφή και να κερδίσει δεύτερη πληρωμή.

Τα σχήματα ουράς χρησιμοποιούν το ίδιο απατηλό, μη βιώσιμο σύστημα όπως οι πυραμίδες. Σε αυτά οι συμμετέχοντες πληρώνουν για να μπουν σε μια λίστα αναμονής για ένα επιθυμητό προϊόν, το οποίο όμως, εσκεμμένα και προκαθορισμένα από τους διοργανωτές, δίδεται μόνο σε ελάχιστους. Αφού τα σχήματα ουράς ακολουθούν τους ίδιους μαθηματικούς νόμους γεωμετρικής προόδου όπως οι πυραμίδες, είναι καταδικασμένα να καταρρεύσουν.

Στα σχήματα αυτού του είδους το πρόσωπο στην αρχή της ουράς λαμβάνει ένα προϊόν αφότου ένα ορισμένο πλήθος νέων προσώπων μπουν στο τέλος της. Για παράδειγμα, δέκα νέοι συμμετέχοντες πρέπει να στρατολογηθούν από τον πρώτο πρόσωπο στην αρχή, ώστε αυτός να μπορεί να πάρει το δώρο του και να βγει από την ουρά. Κάθε νέος συμμετέχων υποχρεούται να αγοράσει ένα ακριβό αλλά πιθανώς ανάξιο αντικείμενο, όπως έναν αναγνώστη ηλεκτρονικών βιβλίων, ώστε να προαχθεί στην αντίστοιχη θέση στην ουρά. Ο διοργανωτής κερδίζει επειδή το εισόδημα από τους συμμετέχοντες υπερβαίνει κατά πολύ το κόστος της αποστολής του εκάστοτε αντικειμένου στον πρώτο της ουράς. Οι διοργανωτές μπορούν να κερδίσουν επιπλέον τοποθετώντας ανύπαρκτα πρόσωπα στην ουρά, τα οποία έπειτα εμφανίζουν στους πραγματικούς συμμετέχοντες ως εμπόδιο στην προσπάθειά τους να φθάσουν στην πρώτη θέση.

Το σχήμα καταρρέει όταν κανένα άλλο πρόσωπο δεν επιθυμεί να συμμετάσχει. Οι διοργανωτές μπορεί να μην αποκαλύπτουν ή να υπερβάλουν σε έναν επίδοξο συμμετέχοντα για την θέση στην ουρά, κατάσταση η οποία σημαίνει ότι το σχήμα είναι ουσιαστικά μια λοταρία. Με αυτή την βάση μερικές χώρες έχουν νομοθετήσει ότι τα σχήματα ουράς είναι παράνομα.

Μερικές εταιρείες πολυεπιπέδου μάρκετινγκ (MLM) λειτουργούν ως σχήματα πυραμίδας. Οι καταναλωτές συχνά συγχέουν νόμιμες εταιρείες MLM με σχήματα πυραμίδας.^[1][3][4][5]

Σύμφωνα με την Ομοσπονδιακή Επιτροπή Εμπορίου των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής, σε αντίθεση με τα σχήματα πυραμίδας τα MLM:

«[…]έχουν ένα πραγματικό προϊόν προς πώληση. Ακόμα πιο σημαντικά, τα MLM πωλούν πραγματικά το προϊόν τους σε μέλη του κοινού, χωρίς να απαιτούν από τους καταναλωτές αυτούς να πληρώσουν επιπλέον ή για την συμμετοχή τους στο σύστημα MLM. Τα MLM μπορεί να πληρώνουν προμήθεια σε μία μεγάλη αλυσίδα διανομένων, αλλά η προμήθεια αυτή χρηματοδοτείται από πραγματικές λιανικές πωλήσεις, όχι από νέους συμμετέχοντες στο σύστημα.»^[4]

Τα σχήματα πυραμίδας ωστόσο «[…]μπορεί να ισχυρίζονται ότι πωλούν ένα προϊόν, αλλά συχνά το χρησιμοποιούν ώστε να κρύβουν την πραγματική δομή τους».^[4] Ενώ μερικοί αποκαλούν τα MLM γενικά «πωλήσεις πυραμίδας»^[6][7][8][9] άλλοι χρησιμοποιούν τον όρο για να υποδείξουν ένα παράνομο σχήμα πυραμίδας το οποίο μεταμφιέζεται ως MLM.^[10]

Η Ομοσπονδιακή Επιτροπή Εμπορίου προειδοποιεί ότι «[…]η πιο καλή πρακτική είναι να μην συμμετέχετε σε σχέδια όπου τα χρήματα που βγάζετε βασίζονται κυρίως στο πλήθος των διανομέων που στρατολογείτε και στις πωλήσεις τους προς αυτούς, αντί στις πωλήσεις σας προς πρόσωπα εκτός του σχεδίου, οι οποίοι προτίθενται μόνο να χρησιμοποιήσουν τα προϊόντα.»^[11] Συνιστά την έρευνα ως το καλύτερο εργαλείο και δίνει οκτώ βήματα προς ακολούθηση:

1. Αναζητήστε—και μελετήστε—το ιστορικό δραστηριότητας της εταιρείας.
2. Ενημερωθείτε για το προϊόν.
3. Κάνετε ερωτήσεις.
4. Κατανοήστε τυχόν περιορισμούς.
5. Μιλήστε με άλλους διανομείς. Προσέχετε για τυχόν συνεργούς.
6. Σκεφτείτε να χρησιμοποιήσετε έναν φίλο ή σύμβουλο ως ουδέτερη φωνή ή για έναν ενστικτώδη έλεγχο.
7. Μην βιαστείτε.
8. Σκεφτείτε αν το σχέδιο αυτό ταιριάζει στα ταλέντα και στους στόχους σας.^[11]

Μερικοί σχολιαστές είναι της γνώμης ότι τα MLM γενικότερα δεν είναι τίποτα περισσότερο από νόμιμα σχήματα πυραμίδας.^[12][13][14]

Τα σχήματα πυραμίδας είναι παράνομα σε πολλές χώρες συμπεριλαμβανομένων των εξής: Αλβανία, Αυστραλία,^[15][16] Αυστρία,^[17] Βέλγιο,^[18] Βραζιλία, Γαλλία, Γερμανία, Δανία, Δομινικανή Δημοκρατία,^[19] Ελβετία, Εσθονία,^[20] Ηνωμένες Πολιτείες, Ηνωμένο Βασίλειο, Ιράν,^[21] Ιρλανδία,^[22] Ισλανδία, Ισπανία, Ιταλία,^[23] Ιαπωνία,^[24], Καναδάς, Κίνα,^[25] Κολομβία,^[26] Μαλαισία, Μαλδίβες, Μεξικό, Νέα Ζηλανδία,^[27] Νεπάλ, Νορβηγία,^[28] Νότια Αφρική,^[29] Ολλανδία,^[30] Ουγγαρία, Ουκρανία,^[31] Πολωνία, Πορτογαλία, Ρουμανία,^[32] Ρωσία, Σερβία,^[33] Σουηδία,^[34] Σρι Λάνκα,^[35] Ταϊβάν, Ταϊλάνδη,^[36] Τουρκία,^[37] Φιλιππίνες^[38] και Χονγκ Κονγκ^[39].^[4]

• Dillon, Eamon (2008). «Pyramids of Sand». The fraudsters: how con artists steal your money (στα Αγγλικά) (1η έκδοση). Δουβλίνο: Merlin. σελίδες 320. ISBN 9781-903582824.  Unknown parameter |month= ignored (βοήθεια)