Διατροφή στην αρχαία ιατρική

Η σύγχρονη κατανόηση της ασθένειας είναι πολύ διαφορετική από τον τρόπο που την κατανοούσαν στην αρχαία Ελλάδα και τη Ρώμη. Ο τρόπος με τον οποίο οι σύγχρονοι γιατροί προσεγγίζουν τη θεραπεία των ασθενειών διαφέρει πολύ από τις μεθόδους που χρησιμοποιούσαν οι πρώτοι γενικοί θεραπευτές και γνωστοί γιατροί όπως ο Ιπποκράτης ή ο Γαληνός. Στη σύγχρονη ιατρική, η κατανόηση της ασθένειας προέρχεται από την "θεωρία των μικροβίων", μια έννοια που εμφανίστηκε στο δεύτερο μισό του 19ου αι., σύμφωνα με την οποία η ασθένεια είναι το αποτέλεσμα της εισβολής ενός μικροοργανισμού σε ένα ζωντανό ξενιστή. Επομένως, όταν ένας άνθρωπος αρρωστήσει, οι σύγχρονες θεραπείες "στοχεύουν" τον συγκεκριμένο παθογόνο μικροοργανισμό ή το συγκεκριμένο βακτήριο προκειμένου να καταπολεμήσουν ή να εξουδετερώσουν την ασθένεια.

Στην αρχαία Ελλάδα και τη Ρώμη, η ασθένεια είχε την έννοια της σωματικής ανισορροπίας. Η ιατρική παρέμβαση, επομένως, είχε στόχο την αποκατάσταση της αρμονίας και όχι τον πόλεμο κατά των ασθενειών.[1] Οι Έλληνες και Ρωμαίοι γιατροί θεωρούσαν τη χειρουργική επέμβαση ακραία και επιβλαβή, ενώ η πρόληψη θεωρήθηκε κρίσιμο πρώτο βήμα για τη θεραπεία σχεδόν όλων των ασθενειών. Στην κλασική ιατρική, τόσο για την πρόληψη όσο και για τη θεραπεία των ασθενειών, η διατροφή είχε κεντρικό ρόλο. Η ισορροπημένη κατανάλωση τροφίμων αποτελούσε το μεγαλύτερο μέρος της προληπτικής θεραπείας καθώς και της αποκατάστασης της αρμονίας στο σώμα μετά την εμφάνιση κάποιας ασθένειας.

Διατροφή στην αρχαία Ελλάδα

Χυμοί και αιτίες ασθενειών

Η αρχαία ελληνική ιατρική περιγράφεται ως λογική, ηθική και βασιζόμενη στην παρατήρηση, τη συνειδητή μάθηση και την εμπειρία. Η δεισιδαιμονία και ο θρησκευτικός δογματισμός συνήθως εξαιρούνται από τις περιγραφές της αρχαίας ελληνικής ιατρικής.[2] Είναι σημαντικό, όμως, να σημειωθεί ότι αυτή η λογική προσέγγιση της ιατρικής δεν υπήρχε πάντα στον αρχαίο ελληνικό ιατρικό κόσμο, ούτε ήταν η μόνη δημοφιλής μέθοδος θεραπείας. Μαζί με τη λογική ελληνική ιατρική, θεωρήθηκε επίσης ότι η ασθένεια είχε υπερφυσική προέλευση, ως αποτέλεσμα τιμωρίας από τους θεούς ή δαιμονισμού. Η θεραπεία θεωρούνταν επίσης δώρο από τους θεούς.[3] Εξορκιστές και θρησκευτικοί θεραπευτές ήταν μεταξύ των "γιατρών" στους οποίους κατέφευγαν οι ασθενείς όταν αρρώσταιναν. Για τη θεραπεία χρησιμοποιούνταν ενίοτε θυσίες, εξορκισμοί, ξόρκια και προσευχές που θα εξευμένιζαν τους θεούς.

Μόνο στην εποχή του Ιπποκράτη, μεταξύ 450 και 350 π.Χ., η λογική, η παρατήρηση και η θεωρία των χυμών άρχισε να έχει μεγάλη επιρροή στην ιατρική.[4] Σύμφωνα με τον Ιπποκράτη, οι ασθένειες προέρχονται από την ανισορροπία των σωματικών ουσιών. Αυτές οι ουσίες είναι γνωστές ως χυμοί. Η θεωρία των χυμών εξηγεί τη συμπεριφορά και την κατάσταση της υγείας. Η θεωρία των χυμών στο ανθρώπινο σώμα αντικατοπτρίζει τα τέσσερα επίγεια στοιχεία: αέρα, φωτιά, γη και νερό. Το ανθρώπινο σώμα αποτελείται από τέσσερις ουσίες (χυμούς): κίτρινη χολή (φωτιά), μαύρη χολή (γη), αίμα (αέρας) και φλέγμα (νερό). Αυτοί οι χυμοί πρέπει να βρίσκονται σε ισορροπία για να είναι το σώμα μας υγιές. Οι ασθένειες αντιμετωπίζονται με την ανάκτηση της ισορροπίας των χυμών. Ο Γαληνόςθεωρούσε ότι οι χυμοί εξηγούν φυσιολογικές καταστάσεις που είναι γνωστές ως ιδιοσυγκρασίες.[5] Αυτές οι ιδιοσυγκρασίες είναι αιματώδης (με το αίμα ως κυρίαρχο χυμό), χολερική (με την κίτρινη χολή να κυριαρχεί), μελαγχολική (με κυρίαρχο χυμό τη μαύρη χολή) και φλεγματική (με το φλέγμα ως κυρίαρχο χυμό).[6] Η ιδανική αναλογία για την επίτευξη της αρμονίας είναι "ένα τέταρτο φλέγμα, ένα δέκατο έκτο κίτρινη χολή και ένα εξηκοστό τέταρτο μαύρη χολή για κάθε ολόκληρο αίμα".[7] Αυτές οι αναλογίες, ωστόσο, είναι δύσκολο να επιτευχθούν, καθώς οι χυμοί επηρεάζονται από το τι καταναλώνουν τα άτομα.

Οι τέσσερις χυμοί και τα χαρακτηριστικά τους

Τα τρόφιμα ταξινομούνται σύμφωνα με τη θεωρία των χυμών. Τα τρόφιμα είναι γευστικά όταν οι ιδιότητες ζεστό, υγρό, ξηρό και κρύο είναι σε αρμονία, ενώ τα τρόφιμα δεν είναι γευστικά όταν αυτά τα στοιχεία βρίσκονται σε ανισορροπία. Μερικά τρόφιμα παράγουν καλούς χυμούς και άλλα κακούς χυμούς, ενώ συχνά η μαγειρική και η προετοιμασία των τροφίμων μπορεί να αλλάξει ή να βελτιώσει τους χυμούς τους. Επιπλέον, τα τρόφιμα μπορεί να αφομοιώνονται εύκολα από το σώμα, να εκκρίνονται εύκολα, να θρέφουν ή να μη θρέφουν.[1] Στην ιατρική του Ιπποκράτη, οι ιδιότητες των τροφίμων είναι ανάλογες με τους τέσσερις χυμούς του σώματος: το υπερβολικό ένα είναι κακό, ενώ το σωστό μείγμα είναι ιδανικό.[1] Θεωρείται ότι η επιλογή της τροφής έχει ιατρικές συνέπειες. Επομένως, η ισορροπημένη κατανάλωση τροφίμων και ο ισορροπημένος τρόπος ζωής του ασθενούς ήταν ζωτικής σημασίας για την πρόληψη και τη θεραπεία των ασθενειών στην αρχαία Ελλάδα.

Η κατανάλωση εποχικών τροφίμων έπαιζε σημαντικό ρόλο στη θεραπεία των αρχαίων ασθενειών. Σύμφωνα με το έργο του Ιπποκράτη Περί αέρων, υδάτων, τόπων (αν και υπάρχουν αμφιβολίες για το αν συγγραφέας ήταν ο ίδιος ο Ιπποκράτης), είναι σημαντικό ένας γιατρός να γνωρίζει αστρονομία επειδή, "οι αλλαγές των εποχών προκαλούν αλλαγές στις ασθένειες".[8] Στο ίδιο έργο, ο συγγραφέας εξηγεί ότι τα χωριά που βλέπουν προς τα ανατολικά και που εκτίθενται σε ανέμους από τα βορειοανατολικά, τα νοτιοανατολικά και τα δυτικά είναι συνήθως πιο υγιή και ότι "το κλίμα σε μια τέτοια περιοχή μπορεί να συγκριθεί με την άνοιξη, δεδομένου ότι δεν υπάρχουν ακραίες θερμοκρασίες και κρύο. Ως αποτέλεσμα, οι ασθένειες σε μια τέτοια περιοχή είναι λίγες και όχι σοβαρές".[8] Ως παράδειγμα της σημασίας της κατανάλωσης εποχικών τροφίμων για τη διατήρηση της ισορροπίας των χυμών και για την πρόληψη των ασθενειών, ο Ιπποκράτης αναφέρει ότι "τον χειμώνα, για να εξασφαλιστεί ότι το σώμα θα είναι στεγνό και ζεστό, είναι καλύτερο να τρώτε ψωμί από σιτάρι, ψητό κρέας και λίγα λαχανικά, ενώ το καλοκαίρι είναι σωστό να τρώμε παξιμάδι από κριθάρι και πιο μαλακά τρόφιμα" (Wilkins et al., σ. 346).

Προτομή του Ιπποκράτη από τον Παύλο Πόντιο κατά τον Πέτερ Πάουλ Ρούμπενς, χαραγμένη το 1638

Διατροφή στους αφορισμούς του Ιπποκράτη

Τα τρόφιμα και η διατροφή κατέχουν κεντρικό ρόλο στους αφορισμούς του Ιπποκράτη.[8] Για παράδειγμα, σε έναν αφορισμό, ο Ιπποκράτης δηλώνει: "Τα πράγματα που αναπτύσσονται έχουν τη μεγαλύτερη φυσική θερμότητα και, συνεπώς, χρειάζονται την πιο θρεπτική τροφή. Αν δεν συμβαίνει αυτό, το σώμα εξαντλείται. Οι ηλικιωμένοι έχουν μικρή θερμότητα κι χρειάζονται λίγη τροφή που παράγει θερμότητα. Ένας άλλος αφορισμός λέει: "Καλύτερα να είσαι γεμάτος με ποτό παρά γεμάτος φαγητό".[8] Και τέλος, ένας αφορισμός που συνοψίζει γενικά τη θεραπεία της ασθένειας στην εποχή του Ιπποκράτη αναφέρει: "Η ασθένεια που προκύπτει από την υπερβολική κατανάλωση θεραπεύεται με τη νηστεία· η ασθένεια λόγω νηστείας, με την υπερβολή. Όπως και με άλλα πράγματα, οι θεραπείες μπορεί να επιτευχθούν από τα αντίθετα".[8]

Αυτή η ιδέα της θεραπείας ασθενειών με τρόπο αντίθετο από αυτόν που εκδηλώνονται στο άτομο, είναι μια ιδέα που μεταφέρεται στη ρωμαϊκή ιατρική. Οι ιπποκρατικοί γιατροί ενθάρρυναν την απόρριψη της θεϊκής παρέμβασης και άρχισαν να βλέπουν το σώμα με πιο αντικειμενικό τρόπο.[9] Αυτή η τεράστια στροφή από την ανθρωπομορφική παρέμβαση έφερε τους γιατρούς στο επίκεντρο της εύρεσης φυσικών θεραπειών. Ένα από τα δημοφιλή φάρμακα που αναφέρονται από τον Ιπποκράτη είναι το κόκκινο κρασί.[9] Επειδή πολλοί γιατροί πίστευαν ότι το κόκκινο κρασί συγκρίνεται με το αίμα, μπορούσε να χρησιμοποιηθεί λόγω της "καυτής και ξηρής" φύσης του. Ενώ γενικά θεωρούνταν ευεργετικό, πολλοί ιπποκρατικοί γιατροί γνώριζαν και τις αρνητικές πτυχές της κατανάλωσης κρασιού μαζί με τις φυσικές συνέπειες της.[9]

Ουρική αρθρίτιδα στην Αρχαία Ελλάδα

Η ουρική αρθρίτιδα, που ονομαζόταν ποδάγρα στην αρχαία ελληνική ιατρική, είναι μια κοινή αρθρίτιδα που προκαλείται από την εναπόθεση κρυστάλλων ουρικού οξέος στις αρθρώσεις.[10] Η ποδάγρα συνήθως επηρεάζει την πρώτη μεσοφαλαγγική άρθρωση του μεγάλου δάχτυλου του ποδιού και αργότερα τις άλλες άρθρωσεις ποδιών και χεριών. Ο Ιπποκράτης θεωρούσε την ποδάγρα αποτέλεσμα της συσσώρευσης ενός από τους χυμούς του σώματος που διόγκωνε τη άρθρωση προκαλώντας πόνο.[11] Επίσης πίστευε ότι είναι αποτέλεσμα σεξουαλικής υπερδραστηριότητας ή υπερβολικής διατροφής όπως αναφέρεται σε τρεις αφορισμούς του "Οι ευνούχοι δεν παθαίνουν ποδάγρα ούτε φαλακραίνουν", "Η γυναίκα δεν παθαίνει ποδάγρα, εκτός αν έχει σταματήσει η εμμηνόρροιά της", και "Ο νεαρός δεν παθαίνει ποδάγρα μέχρι να μυηθεί στη συνουσία".[10][11] Όπως και με άλλες ασθένειες, οι γιατροί στην αρχαιότητα πίστευαν ότι η διατροφή ήταν ο καλύτερος τρόπος για να αντιμετωπιστεί η ποδάγρα. Ο Ιπποκράτης συνιστούσε υψηλές δόσεις λευκού ελλέβορου, επειδή πίστευε ότι η καλύτερη και πιο φυσική ανακούφιση για την ποδάγρα ήταν η δυσεντερία.[10] Ωστόσο, ο καθαρισμός με λευκό ελλέβορο ήταν πιθανότατα για τις πιο χρόνιες περιπτώσεις λόγω του γεγονότος ότι συνήθως συστηνόταν η κατανάλωση κρασιού και ποτών με βάση το κριθάρι.[11]

Φακή

Τα όσπρια στην αρχαία Ελλάδα

Η σημασία των οσπρίων στην αρχαία ελληνική διατροφή και ιατρική πρακτική συχνά παραβλέπεται. Ωστόσο, τα όσπρια βελτίωναν την ποιότητα του εδάφους και θεωρούνταν πολύ σημαντικά για τη γεωργία της εποχής. Επιπλέον, περιέχουν μεγάλη ποσότητα λευκωματίνης, γεγονός που τα καθιστά βασικό συμπλήρωμα διατροφής σε χώρες όπου το κρέας ήταν ελάχιστο και αποθηκευόταν δύσκολα. Αυτό συνέβαινε στην Ελλάδα. Οι άνθρωποι στον ελληνορωμανικό κόσμο κατανάλωναν λιγότερο κρέας από ό,τι καταναλώνουν σήμερα και, ως εκ τούτου, τα όσπρια ήταν απαραίτητη πηγή πρωτεΐνης.[12] Από όλα τα όσπρια, η φακή εμφανίζεται συχνότερα στην ελληνική και λατινική λογοτεχνία. Από ιατρικής πλευράς, ο Ιπποκράτης συνιστά τις φακές ως θεραπεία για το έλκος και τις αιμορροΐδες.[12]

Το ρόβι ήταν επίσης σημαντικό όσπριο στην αρχαία ελληνική ιατρική. Οι εκτενείς ιατρικές ιδιότητές του θεωρούνταν αρκετά αξιόπιστες για να χορηγηθούν αργότερα σε Ρωμαίους αυτοκράτορες όπως ο Οκταβιανός Αύγουστος.[12] Το ρόβι θεωρούνταν ότι θεραπεύει τα σπυράκια, εμποδίζει τη διάδοση των πληγών και ανακουφίζει από πληγές στους μαστούς. Θεωρούνταν επίσης ότι ανακουφίζει από την επώδυνη ούρηση, τον τυμπανισμό, τα προβλήματα του ήπατος και τη δυσπεψία όταν ψήνεται και αναμειγνύεται με μέλι. Ο Ιπποκράτης προειδοπιούσε ότι, όταν καταναλώνεται βρασμένο ή ωμό, η μπορεί να προκαλέσει περισσότερο τυμπανισμό ή πόνο.[12]

Διατροφή στην αρχαία Ρώμη

Ο Γαληνός από την Πέργαμο

Χυμοί, ανατομία και αιτίες ασθενειών

Κεντρική μορφή για την ανάπτυξη της δυτικής ιατρικής αποτελεί ο Γαληνός από την Πέργαμο (χ.Χ. 129-χ.χ. 210).[13][14] Ο Γαληνός ήταν ένας παραγωγικός συγγραφέας, τα έργα του οποίου έχουν διασωθεί. Ο Γαληνός πίστευε ότι η υγιεινή διατροφή βασίζεται στη θεωρία των τεσσάρων χυμών. Αντιλαμβανόταν τη θεωρία των χυμών με τη δυναμική έννοια, σύμφωνα με την οποία η κίτρινη χολή είναι ζεστή και ξηρή σαν τη φωτιά, η μαύρη χολή είναι ξηρή και κρύα σαν τη γη, η φλέγμα είναι κρύο και υγρό σαν το νερό και το αίμα είναι υγρό και ζεστό.[15] Θεωρούσε επίσης ότι οι χυμοί παράγονται από τα τρόφιμα μέσω της πέψης και, μέσω της πέψης και της αναπνοής, εφάρμοζε τις γνώσεις του για την ανατομία.

Σύμφωνα με τον Γαληνό, η πέψη αρχίζει στο στόμα επειδή εκεί έρχεται σε επαφή το φαγητό με το σάλιο. Η μασημένη τροφή μεταφέρεται στη συνέχεια στο στομάχι, όπου η θερμότητα μετατρέπει το φαγητό σε χυλό. Ο χυλός μεταφέρεται στη συνέχεια στο ήπαρ όπου τα θρεπτικά συστατικά μετατρέπονται σε αίμα και μεταφέρονται σε όλο το σώμα.[15] Με αυτή τη θεώρηση των χυμών ως δυναμικών στοιχείων και τις γνώσεις του για την ανατομία, ο Γαληνός κατηγοριοποίησε τις ασθένειες ως καυτές, κρύες, ξηρές ή υγρές και απέδωσε τις αιτίες αυτών των ασθενειών σε συγκεκριμένους τύπους τροφίμων. Για παράδειγμα, στο βιβλίο του De causis morborum, όπως αναφέρει ο Μαρκ Γκραντ, περιγράφοντας τις θερμές ασθένειες, ο Γαληνός λέει ότι "[μια αιτία της υπερβολικής θερμότητας] βρίσκεται σε τρόφιμα που έχουν θερμές και σκληρές ιδιότητες, όπως το σκόρδο, τα λουκάνικα, τα κρεμμύδια κλπ. Η υπερβολική χρήση αυτών των τροφίμων ενίοτε προκαλεί πυρετό.[14] Ο Γαληνός πίστευε ότι ο καλός γιατρός πρέπει να είναι και καλός μάγειρας.[14] Συνεπώς, στο έργο του De Alimentorum Facultatibus, συχνά δίνονται συνταγές εκτός από τις περιγραφές των τροφίμων ως αλμυρά ή γλυκά, ξινά ή υδαρή, δύσκολα ή εύκολα στη συντήρηση, δυσκοίλια ή ευκοίλια, δροσιστικά ή θερμαντικά κλπ. Ο Γαληνός επιμένει ότι η ισορροπία των τεσσάρων χυμών μπορεί να επηρεαστεί ευεργετικά ή αρνητικά από τη "δίαιτα" η οποία περιλαμβάνει όχι μόνο τρόφιμα και ποτά, αλλά και σωματική άσκηση, λουτρά, μασάζ και κλίμα.[16]

Στην αρχαία Ελλάδα, ο καρκίνος θεωρούνταν μια παράξενη ασθένεια που προκαλείται από την υπερβολική ποσότητα μαύρης χολής. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι από τους τέσσερις χυμούς, το αίμα ήταν ένδειξη καλής υγείας, ενώ η μαύρη χολή το αντίθετο. Έτσι, η μαύρη χολή αναφέρεται συχνά ως ένα στοιχείο που είναι πιο ευαίσθητο σε ασθένειες. Η θεραπεία του απαιτεί χρόνο, καθώς χρειάζεται περίπου δύο εβδομάδες προετοιμασία για να αποβληθεί. Παρόλο που ο καρκίνος δεν εντοπίστηκε καλά αυτήν την περίοδο, ήταν γνωστός ως κάτι που αντιμετωπιζόταν δύσκολα, καθώς η ισορροπία της μαύρης χολής ήταν δύσκολο να επιτευχθεί.[17]

Τροφή και θεραπεία στην Αρχαία Ρώμη

Όπως αναφέρθηκε, ορισμένα είδη τροφίμων μπορούν να επηρεάσουν την ισορροπία των χυμών με διαφορετικούς τρόπους. Οι ασθένειες μπορούν να αντιμετωπιστούν με φυσικό τρόπο με την επιλογή τροφίμων που βασίζονται στην ιδέα της ισορροπίας. Σύμφωνα με τον Γαληνό, το κρέας από βόδι, καμήλα και κατσίκα, τα σαλιγκάρια, το καλαμπόκι και τα μαλακά τυριά παράγουν μαύρη χολή. Επιπλέον, για τη θεραπεία της ποδάγρας, ο Γαληνός πρότεινε μια σειρά από σάλτσες για εφαρμογή στην πληγείσα περιοχή, με βάση τον μανδραγόρα, την κάπαρη και το γερούλι, ενώ σε οξείες φάσεις, χορηγούνταν κρέμες από σπόρους κωνίου, μανιτάρια και μυαλού ελαφιού.[10]

Στην αρχαία Ρώμη (753 π.Χ.-476 μ.Χ.), η ιατρική δεν ήταν γνωστή έννοια. Οι ασθένειες θεωρούνταν ένα είδος τιμωρίας από τους θεούς για τις κακές των ανθρώπων. Οι μόνοι που ήταν σε θέση να παρέχουν θεραπεία ήταν οι ιερείς, καθώς επικοινωνούσαν με τις θεότητες. Οι ιερείς ήταν γιατροί εκείνη την εποχή· συχνά ήταν γνωστοί ως ιερείς-γιατροί. Ως ιατρικοί πάροχοι, αντιμετωπίζονταν με σεβασμό λόγω της υψηλής πνευματικής τους θέσης και της ηθικής τους. Επίσης, πιστεύεται ότι αυτοί οι γιατροί δεν μπορούσαν να παρέχουν θεραπεία χωρίς θεϊκή βοήθεια.[18]

Στη Ρώμη, οι θεραπείες ασκούνταν συχνά μέσα στην οικογένεια. Η θεραπευτική διαδικασία γινόταν κυρίως με τη χρήση λαχανικών και μαγικών φίλτρων. Βασικοί πάροχοι των θεραπειών ήταν οι pater familias. Μία από τις πολλές ευθύνες που είχαν οι "κεφαλές του σπιτιού" ήταν να παρέχουν στις συζύγους και τα παιδιά τους το κατάλληλο φαγητό όταν αρρώσταιναν.[19] Επίσης ενσωματώθηκαν μερικές ελληνικές πρακτικές, όπως αυτή των τεσσάρων χυμών μέσω ενός Έλληνα ιατρού, του Αρχάγαθου από τη Σπάρτη.[20] Εκτός από τις συνεισφορές του Αρχάγαθου, πολλοί Έλληνες γιατροί και επιστήμονες βρέθηκαν στη Ρώμη ως αιχμάλωτοι πολέμου.[21] Αυτοί προτίμησαν, αντί να παραμείνουν αιμάλωτοι, να ασκήσουν την ιατρική στη Ρώμη λόγω του σχετικά καλύτερου οικονομικού κινήτρου.[21] Αργότερα, τον 3ο αι., οι Ρωμαίοι υιοθέτησαν ένα θεολογικό σύστημα θεραπείας βασισμένο στη λατρεία του Ασκληπιού όπου χρησιμοποιούνταν θερμά λουτρά για τη θεραπεία ασθενειών. Οι Ρωμαίοι επίσης πίστευαν ότι το σώμα και ο νους είναι ένα. Πίστευαν ότι αν κάποιος έχει υγιή νου, θα ακολουθήσει και η υγεία του σώματος.

Παραπομπές

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Wilkins, John (1995). Food in Antiquity. University of Exeter Press. σελ. 345. ISBN 0-85989-418-5. 
  2. ↑ EDELSTEIN, LUDWIG (1937). «Greek Medicine in ITS Relation to Religion and Magic». Bulletin of the Institute of the History of Medicine 5 (3): 201–246. ISSN 2576-4810. https://www.jstor.org/stable/44438180. 
  3. ↑ «Ancient Greek Medicine». World History Encyclopedia. Ανακτήθηκε στις 10 Δεκεμβρίου 2020. 
  4. ↑ Nutton, Vivian (1999). «Healing and the healing act in Classical Greece». European Review 7 (1): 30. doi:10.1017/S1062798700003719. 
  5. ↑ «Four Humors - And there's the humor of it: Shakespeare and the four humors». www.nlm.nih.gov. Ανακτήθηκε στις 10 Δεκεμβρίου 2020. 
  6. ↑ Καλαχάνης, Κωνσταντίνος (5 Μαρτίου 2013). «Η Ιπποκρατική θεωρία περί των χυμών». pemptousia.gr. 
  7. ↑ «The Four Humors: Eating in the Renaissance». Shakespeare & Beyond (στα Αγγλικά). 4 Δεκεμβρίου 2015. Ανακτήθηκε στις 10 Δεκεμβρίου 2020. 
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 Lloyd, G.E.R., επιμ. (1983). Hippocratic writings. Harmondsworth: Penguin. σελ. 149. ISBN 0-14-044451-3. 
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Van der Eijk, Philip, editor. "WINE AND MEDICINE IN ANCIENT GREECE." Greek Medicine from Hippocrates to Galen: Selected Papers, by Jacques Jouanna and Neil Allies, Brill, LEIDEN; BOSTON, 2012, pp. 173–194. JSTOR, www.jstor.org/stable/10.1163/j.ctt1w76vxr.15. Accessed 18 Dec. 2020.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 Gritzalis, Konstantinos C. (2011). «Gout in the Writings of Eminent Ancient Greek and Byzantine Physicians». Acta Med-hist Adriat 9 (1): 83–8. PMID 22047483. 
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Porter, Roy· Rousseau, G.S. (2000). Gout: The Patrician Malady. Yale University Press. σελ. 14. ISBN 0-300-08274-6. 
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 Flint-Hamilton, Kimberly B. (1999). «Legumes in Ancient Greece and Rome: Food, Medicine, or Poison?». Hesperia: The Journal of the American School of Classical Studies at Athens 68 (3): 374. doi:10.2307/148493. 
  13. ↑ Conrad, Lawrence I. (1998). The Western medical tradition, 800 BC to AD 1800 (Reprinted. έκδοση). Cambridge: Cambridge University Press. σελίδες 58–70. ISBN 0-521-47564-3. 
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 Grant, Mark (2000). Galen on Food and Diet. London: Routledge. σελ. 10. ISBN 0-415-23232-5. 
  15. ↑ 15,0 15,1 Prioreschi, Plinio (1998). A History of Medicine: Roman medicine. Edwin Mellen Press. σελ. 360. ISBN 978-1-888456-03-5. 
  16. ↑ Singer, P.N (1997). Galen selected works. England: Oxford University Press. σελ. X. ISBN 978-0-19-158627-9. 
  17. ↑ Hays, Jeffrey. «HEALTH AND DISEASE IN ANCIENT ROME | Facts and Details». factsanddetails.com (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 13 Δεκεμβρίου 2020. 
  18. ↑ Santacroce, Luigi; Bottalico, Lucrezia; Charitos, Ioannis Alexandros (2017-12-12). «Greek Medicine Practice at Ancient Rome: The Physician Molecularist Asclepiades». Medicines 4 (4): 92. doi:10.3390/medicines4040092. ISSN 2305-6320. PMID 29231878. 
  19. ↑ "Household Medicine In Ancient Rome." The British Medical Journal, vol. 1, no. 2140, 1902, pp. 39–40. JSTOR, www.jstor.org/stable/20270775. Accessed 18 Dec. 2020.
  20. ↑ «Ancient Roman medicine: Influences, practice, and learning». www.medicalnewstoday.com (στα Αγγλικά). 9 Νοεμβρίου 2018. Ανακτήθηκε στις 13 Δεκεμβρίου 2020. 
  21. ↑ 21,0 21,1 Van der Eijk, Philip, editor. "EGYPTIAN MEDICINE AND GREEK MEDICINE." Greek Medicine from Hippocrates to Galen: Selected Papers, by Jacques Jouanna and Neil Allies, Brill, LEIDEN; BOSTON, 2012, pp. 3–20. JSTOR, www.jstor.org/stable/10.1163/j.ctt1w76vxr.6. Accessed 18 Dec. 2020.