Συντεταγμένες: 38°29′42″N 22°50′51″E / 38.49500°N 22.84750°E / 38.49500; 22.84750

Χαιρώνεια Βοιωτίας
Ο Λέων της Χαιρώνειας
Χαιρώνεια, Κάπραινα και Χαιρώνεια Χαιρώνεια, Κάπραινα και Χαιρώνεια
Διοίκηση
Χώρα	Ελλάδα
Αποκεντρωμένη Διοίκηση	Θεσσαλίας-Στερεάς Ελλάδας
Περιφέρεια	Στερεάς Ελλάδας
Περιφερειακή Ενότητα	Βοιωτίας
Δήμος	Λεβαδέων
Δημοτική Ενότητα	Χαιρώνειας
Γεωγραφία
Γεωγραφικό διαμέρισμα	Στερεά Ελλάδα
Νομός	Βοιωτίας
Υψόμετρο	133 μέτρα
Πληθυσμός
Μόνιμος	421
Έτος απογραφής	2021
Πληροφορίες
Παλαιά ονομασία	Κάπραινα
Ταχ. κώδικας	32100
Τηλ. κωδικός	2261
http://www.heronia.gr
Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα

Η Χαιρώνεια είναι χωριό της Περιφερειακής Ενότητας Βοιωτίας. Στο πρόσφατο παρελθόν υπήρξε έδρα του ομώνυμου δήμου, ενώ πλέον υπάγεται διοικητικά στον Δήμο Λεβαδέων. Βρίσκεται κτισμένη σε υψόμετρο 130 μέτρων, στην κοιλάδα του Βοιωτικού Κηφισού. Ο πληθυσμός της, σύμφωνα με την απογραφή του 2011, ανέρχεται σε 556 κατοίκους. Μέχρι το 1928 ονομαζόταν Κάπραινα^[1], ονομασία που οφειλόταν στους πολλούς κάπρους, δηλαδή αγριογούρουνα, που υπήρχαν στην περιοχή.

Το αρχαίο όνομα της πόλης είναι Άρνη, από την ομώνυμη θυγατέρα του Αιόλου, όπως μας αναφέρει ο αρχαίος περιηγητής Παυσανίας στα Βοιωτικά του και συνεχίζει σημειώνοντας ότι η νεώτερη ονομασία της πόλης οφείλεται στο επώνυμο του ήρωα της Χαιρώνειας «Χαίρωνα» (ιπποδαμαστής), γιος του Απόλλωνα και της Θηρώς, απαγγέλλει ο Βοιωτός ποιητής Ησίοδος.

Η Χαιρώνεια βρίσκεται στην ίδια περιοχή όπου ήταν κτισμένη η αρχαία βοιωτική πόλη Χαιρώνεια. Σώζονται αρκετά κτίσματα και το αρχαίο θέατρο της πόλης. Κυριότερο, όμως, αξιοθέατο της περιοχής αποτελεί ο διάσημος Λέων της Χαιρώνειας, μνημείο το οποίο στήθηκε μετά τη μάχη της Χαιρώνειας, το 338 π.Χ. Από τη Χαιρώνεια καταγόταν, επίσης, ο αρχαίος συγγραφέας Πλούταρχος.

Η Χαιρώνεια αναφέρεται για πρώτη φορά από τον Όμηρο, με την ονομασία Άρνη και με βασιλιά της τον Αρηίθοο, στον κατάλογο των βοιωτικών πόλεων^[2] που έλαβαν μέρος στον Τρωικό πόλεμο. Η Χαιρώνεια ήταν μέλος του «Κοινού των Βοιωτών», άλλοτε άσημη και εξαρτώμενη από τον Ορχομενό και άλλοτε ελεύθερη, πλούσια και ανθηρή (387-374 π.Χ.), κόβοντας και δικά της νομίσματα. Βρέθηκαν χάλκινα και ασημένια νομίσματα τα οποία από τη μία τους πλευρά έφεραν τη βοιωτική ασπίδα και ρόπαλο και από την άλλη τα γράμματα «ΧΑΙ» ή «ΧΑΙΡΩΝΕ».

Στα ιστορικά χρόνια και πριν από τη μάχη του 338 π.Χ. η Χαιρώνεια ελάχιστα μνημονεύεται. Ο Ηρόδοτος μας πληροφορεί ότι ο Ξέρξης, ύστερα από τη μάχη των Θερμοπυλών, διέσχισε τη αρχαία Φωκίδα, πέρασε το στενό των παραποτάμιων (Βασιλικα, Πρ. Ηλίας και Ανθοχώρι) και έφτασε στον Πανοπέα (Άγιο Βλάση). Στην κάθοδό του αυτή ως τον Πανοπέα οι Πέρσες κατέστρεψαν τα πάντα, έκαψαν τις φωκικές πόλεις και κοντά σ’ αυτές και τη Χαιρώνεια.

Στην περιοχή της Χαιρώνειας έχουν γίνει οι εξής μάχες:

• Το 447 π.χ. σύμφωνα με τον Θουκυδίδη τη Χαιρώνεια κατέλαβε ο Αθηναίος στρατηγός Τολμίδης με τη συνεργασία δημοκρατικών Βοιωτών, για ελάχιστο ωστόσο χρόνο.
• Το 424 π.Χ. προσπάθησαν και πάλι οι Αθηναίοι να την καταλάβουν, με τη σύμπραξη των Δημοκρατικών του Ορχομενού, στον οποίον υπαγόταν η Χαιρώνεια, μα δεν τα κατάφεραν γιατί το σχέδιό τους προδόθηκε από τον Νικόμαχο από τον Πανοπέα. Από τότε η στρατηγική θέση της Χαιρώνειας περιήλθε σε ολιγαρχικές βοιωτικές δυνάμεις.
• Το 353 π.Χ.κατά τον Τρίτο Ιερό Πόλεμο η Χαιρώνεια πολιορκήθηκε από τον αρχηγό της Φωκίδας Ονόμαρχο, αλλά αντιστάθηκε με επιτυχία. Ωστόσο, κατελήφθη αργότερα από τον γιο του Ονόμαρχου Φαληρέα.
• Το 338 π.Χ. έγινε η μάχη της Χαιρώνειας μεταξύ Μακεδόνων και κυρίως Αθηναίων – Θηβαίων. Πρόκειται για μια από τις πιο πολυσυζητημένες μάχες στην ιστορία, όσον αφορά τον τρόπο διεξαγωγής της και, κυρίως, για την πολιτική σημασία της.
• Το 245 π.Χ. οι Θηβαίοι, σύμμαχοι της Αχαϊκής συμπολιτείας, συγκρούονται στη Χαιρώνεια με στράτευμα της Αιτωλικής και, προτού φθάσει η βοήθεια των συμμάχων τους, παθαίνουν φοβερή πανωλεθρία. Χάνουν πάνω από 1.000 άνδρες με τον στρατηγό τους Αβαιόκριτο και αναγκάζονται να γίνουν μέλη της Αιτωλικής συμπολιτείας.
• Το 146 π.Χ., οπότε όλη η Ελλάδα υποδουλώθηκε στους Ρωμαίους, ο Ρωμαίος στρατηγός Μέτελλος εξόντωσε στη Χαιρώνεια ένα στρατιωτικό τμήμα από 1.000 Αρκάδες, το οποίο, μετά την ήττα του στρατού της Αχαϊκής συμπολιτείας στη Σκάρφεια της Λοκρίδας, υποχωρούσε από την Ελάτεια προς την Πελοπόννησο.
• Το 88 π.Χ. έγινε μάχη στη Χαιρώνεια μεταξύ του Ρωμαίου στρατηγού Βρεττίου Σούλα, του φιλόσοφου τυράννου της Αθήνας Αριστίωνα και του συμμάχου του Αρχελάου Καππαδόκη. Ο Αρχέλαος είχε σταλεί από τον βασιλιά του Πόντου Μιθριδάτη, ο οποίος είχε κυριαρχήσει σ’ όλη τη Μικρά Ασία, ώστε να εκδιώξει τους Ρωμαίους από την Ελλάδα κι εν συνεχεία να την καταλάβει.
• Το 86 π.Χ. στη Χαιρώνεια έγινε πάλι μάχη μεταξύ των μιθριδατικών στρατευμάτων, με αρχηγούς τον Αρχέλαο και τον Ταξίλη, με 10 χιλιάδες πεζούς, 10 χιλιάδες ιππείς και 90 δρεπανοφόρα άρματα και του Λευκίου Κορνηλίου Σύλλα, αρχιστράτηγου των Ρωμαίων, με 15.000 πεζούς και 1.500 ιππείς. Οι ρωμαϊκές δυνάμεις, με τη βοήθεια των Χαιρωνιτών, ανέβηκαν τη νύχτα από άγνωστο μονοπάτι στο βουνό Θούριο, κύκλωσαν τον μιθριδατικό στρατό και τους επιτέθηκαν. Μόνο 10 χιλιάδες πρόλαβαν και έφυγαν με τον Αρχέλαο στη Χαλκίδα. Οι Ρωμαίοι έστησαν δύο τρόπαια, ένα κάτω στο κάμπο και ένα επάνω στο Θούριο, με ελληνική μάλιστα επιγραφή αφιερωμένη στους Χαιρωνίτες. Η επιγραφή αυτή έχει βρεθεί και εκτίθεται στο Μουσείο της Χαιρώνειας.

Στις 15 Μαρτίου 1311 έλαβε χώρα, στους ανατολικούς πρόποδες του βουνού «Θουρίου», η μάχη μεταξύ του τελευταίου Φράγκου Δούκα των Αθηνών-Θηβών, Βάρθερου Βρυέννιου Γ΄ με 6.400 πεζούς, 8.000 ιππείς και 700 Φράγκους ιππότες και της Καταλανικής Εταιρείας που κατείχε τον χώρο μπροστά από τα σημερινά χωριά Προσήλιο και Ρωμαϊκό και πίσω από βαλτωμένη έκταση με 4.000 ιππείς, 4.000 πεζούς και πολλούς αιχμαλώτους επιδέξιους τοξότες. Νίκησαν οι Καταλανοί. Με την ανέλπιστη αυτή πανωλεθρία και τον θάνατο του Βρυένιου, το Δουκάτο των Αθηνών – Θηβών πέρασε στα χέρια των Καταλανών, μέχρι το 1380.

Κατά την Ελληνική επανάσταση του 1821, στην περιοχή της Χαιρώνειας έγιναν δύο μάχες: στις 7 Ιουλίου 1823 ο Οδυσσέας Ανδρούτσος επιτέθηκε στον στρατοπεδευμένο στρατό του Τούρκου Μπερκοφτσαλή, ο οποίος, μαζί με τον Σελήμ Πασά, στις 13 Ιουνίου πυρπόλησε το μοναστήρι της Δαύλειας και το 1825 ο Γκούρας διέλυσε στη Χαιρώνεια το ιππικό του Αμπάς Πασά.

• Το μαρμάρινο «Λιοντάρι της Χαιρώνειας». Χτίστηκε κατά τον Παυσανία, από τους Θηβαίους στη μνήμη των πεσόντων ανδρών του Ιερού Λόχου που ετάφησαν στον χώρο αυτόν, μετά τη νίκη του Φίλιππου το 338 π.Χ. Το λιοντάρι της Χαιρώνειας είναι το πιο αναγνωρίσιμο ιστορικό σύμβολο της Βοιωτίας.
• Το αρχαιολογικό μουσείο που περιλαμβάνει:
  • Νεολιθική συλλογή με σημαντικότερα εκθέματα:
    • Πήλινο ομοίωμα οικίσκου. Από τον οικισμό της νεολιθικής περιόδου στη Μαγούλα Μπαλωμένου.
    • Πήλινο ειδώλιο γυναίκας με γραπτή διακόσμηση γεωμετρικών σχεδίων. Από τον οικισμό της νεολιθικής περιόδου στη Μαγούλα Μπαλωμένου Χαιρώνειας.
  • Όπλα και αντικείμενα των Μακεδόνων από τη μάχη της Χαιρώνειας.
  • Κτερίσματα από τις νεκροπόλεις της Χαιρώνειας, του Αγίου Βλασίου και της Λιβαδειάς.
• Το αρχαίο θέατρο που σώζεται ως σήμερα και βρίσκεται στο βάθος του χωριού στους πρόποδες του Πετραχού. Είναι αξιοπρόσεκτο, γιατί ολόκληρο το κοίλο μέρος του είναι σκαλισμένο σε μονοκόμματο βράχο του Πετραχού. Σήμερα το θέατρο είναι μάλλον εγκαταλελειμμένο.
• Η ακρόπολη της Χαιρώνειας κτισμένη επάνω στις πέντε απανωτές προεξοχές της κορυφογραμμής του Πετραχού, που αρχίζουν από τον βράχο του θεάτρου κι ανεβαίνουν στην πιο ψηλή κορυφή του βουνού. Από τους πύργους, τους περιβόλους και τους διαδρόμους σώζονται αλλού μόνο θεμέλια κι αλλού και το τείχος σε ύψος 2 και 3 μέτρων. Το τείχος σε άλλα σημεία είναι πλατύ ένα μέτρο και σ’ άλλα δύο και είναι κατασκευασμένο κατά την ισοδομική τεχνοτροπία με κυβικές καλοπελεκημένες γκριζόμαυρες πέτρες, που έχουν μήκος 1,30 μ., πλάτος 1,00 και ύψος 0,60 μ. περίπου. Μικρό σπήλαιο (περίπου 80 τ.μ.) βρίσκεται στην ακρόπολη της Χαιρώνειας. Θρυλείται ως τόπος συγγραφής του Πλούταρχου.
• Τα ρωμαϊκά λουτρά στη δυτική πλευρά της Χαιρώνειας
• Η ιερά μονή Λυκούρεση σε απόσταση 3 χλμ. Ν.Α. της Χαιρώνειας, μέσα στο φαράγγι του μικρού ποταμού Αίμονα. Η εκκλησία της χρονολογείται από τον 15ο αιώνα. Από αυτή ξεκίνησε το 1821, ο Αθανάσιος Διάκος για να ελευθερώσει τη Λιβαδειά. Η Μονή διαθέτει βιβλιοθήκη, συνεδριακό κέντρο και πρότυπο οικολογικό αγρόκτημα.
• Ο πύργος Ραγκαβή. Ανήκε στη μεγάλη οικογένεια των Ποστέλνικων (Υπουργών Εξωτερικών της Βλαχίας, αρχαιολόγων, ποιητών, σοφών, συγγραφέων), των Ραγκαβή. Η περιοχή είχε παραχωρηθεί στους Ραγκαβή με την απελευθέρωση της πατρίδας μας από τους Τούρκους.Τα κτήματα των Ραγκαβή και ο πύργος αγοράστηκαν πρώτα από την οικογένεια Κουκοπούλου και στη συνέχεια στις αρχές της δεκαετίας του 1920 από τον Νικόλαο Ψύχα. Σήμερα ο Πύργος ανήκει στους κληρονόμους του π.Κωνσταντίνου Καράλη.

Μετά την επανάσταση του 1821 και τη σύσταση του νεώτερου ελληνικού κράτους, η Χαιρώνεια αποτέλεσε έδρα του ομώνυμου δήμου που συστάθηκε το 1835 (Β.Δ. 1/10/1835, ΦΕΚ18) με πληθυσμό 768 κατοίκους και περιφέρεια που περιλάμβανε τα χωριά Χαιρώνεια (146), Άγιο Βλάση (131), Μέρα (56), Βράμαγα (104), Μετοπάρδι (89), Βελή (69), Ρωμαικόν (77), Αραποχώρι (84), Καράμουσα (12), Μονή Λυκούρεσι. Στη συνέχεια ακολούθησαν διαδοχικές προσαρτήσεις και αποσπάσεις γειτονικών οικισμών όπως η Δαύλεια και το Δίστομο. Ο Δήμος Χαιρώνειας διατηρήθηκε μέχρι το 1914. Ο οικισμός Χαιρώνεια έγινε τιμητικά πάλι Δήμος το 1994 ενώ το 1998 με το σχέδιο Καποδίστριας ενώθηκε με τα χωριά Προσήλιο, Ακόντιο, Θούριο, Άγιο Βλάση, Βασιλικά, Ανθοχώρι και Προφήτη Ηλία.

Η Χαιρώνεια αναφέρεται επίσημα, μετά την Επανάσταση του 1821, με την παλιά του ονομασία Κάπραινα, να ορίζεται έδρα του δήμου Χαιρωνείας (μέχρι το 1862). Το 1912 ορίστηκε έδρα της ομώνυμης νεοϊδρυθείσας κοινότητας και το 1916 μετονομάστηκε σε Χαιρώνεια.^[7] Σύμφωνα με το πρόγραμμα «Καλλικράτης» αποτελεί κοινότητα^[8], που υπάγεται στη Δημοτική Ενότητα Χαιρωνείας του Δήμου Λεβαδέων και σύμφωνα με την απογραφή 2021 απογράφησαν 421 κάτοικοι^[9] ενώ με αυτήν του 2011 είχε 556 κατοίκους^[10].

Δείτε επίσης: Δήμος Χαιρώνειας

Η Εθνική Οδός 3 διέρχεται πλησίον του χωριού συνδέοντάς το με τη Λιβαδειά, τη Λαμία και άλλες πόλεις της ηπειρωτικής Ελλάδας. Επίσης, η περιφερειακή σιδηροδρομική γραμμή Αθήνας - Λειανοκλαδίου εξυπηρετεί το χωριό με τον ομώνυμο σιδηροδρομικό σταθμό.

• Τότα-Τσάκου-Κουβερτίνο «Εγκυκλοπαίδεια της Αρχαίας Βοιωτίας»
• Θύμιος Δ. Δάλκας «Χαιρώνεια»
• Εγκυκλοπαίδεια Λαρούς Μπριτάνικα
• Νεώτερο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ηλίου

Το Βικιλεξικό έχει σχετικό λήμμα:   Χαιρώνεια

• Υπουργείο Πολιτισμού Αρχειοθετήθηκε 2016-03-06 στο Wayback Machine.