Το Φόδελε απέχει από το Ηράκλειο 29 χιλιόμετρα. Βρίσκεται στο μέσο μίας κοιλάδας κατάφυτης από πορτοκαλεώνες. Μάλιστα το χωριό φημίζεται για τα εύγευστα πορτοκάλια του και τη γιορτή πορτοκαλιού κάθε άνοιξη. Διαρρέεται από τον ποταμό Παντομάντρη. Οι κάτοικοι του ασχολούνται κυρίως με τη γεωργία και λιγότερο με την κτηνοτροφία. Το χωριό υδρεύεται από δίκτυο παρακείμενων πηγών. Στον οικισμό βρίσκονται οι εκκλησίες του Αγίου Γεωργίου και της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, καθώς επίσης και τα εξωκλήσια του Ευαγγελισμού, των Αγίων Πάντων, του Αγίου Γεωργίου, του Αγίου Ιωάννου και των Εισοδίων της Θεοτόκου. Στο χωριό, ανάμεσα στα άλλα, λειτουργούν νηπιαγωγείο και Δημοτικό Σχολείο.
Ιστορικά στοιχεία
Βυζαντινά χρόνια
Η βυζαντινή εκκλησία των Εισοδίων
Στην περιοχή του σημερινού χωριού διαπιστώθηκε τελευταία ότι βρισκόταν η αρχαία πόλη
Παντομάτριον, της οποίας το όνομα διασώζεται στον ποταμό. Σε παλαιότερη εποχή, πιθανότατα κατά τη βυζαντινή περίοδο, στη θέση Σκοτεινή, Λουμπινιές ή στα Αρχοντικά βρισκόταν χωριό με άλλο όνομα, όπως πιστοποιούν ερείπια από παλαιά κτίσματα. Η σημερινή εκκλησία των Εισοδίων κτίστηκε στο ανατολικό τμήμα στη θέση παλαιότερης εκκλησίας, σταυροειδούς, εγγεγραμμένης με τρούλο και τρίκλιτης, σε σχήμα βασιλικής του 11ου ή 12ου αιώνα. Υπάρχουν διάφορα γλυπτά και επίσης πλάκα, που παριστάνει θηρίο. Όλα αυτά ανήκουν στην παλαιοχριστιανική βασιλική. Η σημερινή εκκλησία οικοδομήθηκε με δαπάνες του ΄Αρχοντα Μιχαήλ (Μελισσηνού) Μελισσουργού και της συζύγου του, Ειρήνης, το 1323 (βλ. "Το Χρυσόβουλο του Κομνηνού και τα 12 Αρχοντόπουλα"). Ήταν κατάγραφος, όμως δε σώζονται οι τοιχογραφίες.
Ονομασία και απογραφές
Το σημερινό χωριό κτίστηκε σε μεταγενέστερη εποχή και πήρε το όνομά του από το επίθετο του
πρώτου οικιστή (Φόδελε), που αναφέρεται στην Κρήτη το 13ο αιώνα. Στον κατάλογο που
συνοδεύει τη συνθήκη του Αλεξίου Καλέργη και της Βενετίας (1299) γίνεται η σχετική
αναφορά[2]. Στην
απογραφή του Καστροφύλακα το 1583 αναγράφεται με 129 κατοίκους [3] και υπαγόταν στην επαρχία Μυλοποτάμου. Στην επαρχία Μυλοποτάμου υπαγόταν έως και τις αρχες του 20ου αιώνα.
Σχέση με Δομήνικο Θεοτόκοπουλο
Το χωριό συνδέθηκε με το μεγάλο ζωγράφο Δομήνικο Θεοτοκόπουλο. Η διατήρηση του επωνύμου Θεοτοκάκης στο χωριό οδήγησε στο συμπέρασμα ότι ο Ελ Γκρέκο καταγόταν από εκεί και μάλιστα ότι εγεννήθηκε εκεί[4]. Σύμφωνα με τον Α. Κύρου πιστεύεται ότι το σπίτι τα παλαιά αρχοντικά του Θεοτοκόπουλου βρίσκονταν στον παλαιό οικισμό Σκοτεινή. Ωστόσο, ο Πρεβελάκης και άλλοι αντικρούουν τον ισχυρισμό αυτό, κάνοντας λόγο για καταγωγή από το Ηράκλειο. Η άποψη αυτή ενισχύθηκε από την ανακοίνωση του Κ. Μέρτζιου στο 1ο Κρητολογικό Συνέδριο (1961). Επίσης, στον Καστροφύλακα (Κ 36) αναφέρεται ότι ο αδερφός του καλλιτέχνη, Μανούσος, ήταν ενοικιαστής κτημάτων στο Χάνδακα. Δεν αποκλείεται όμως ο πατέρας του Ελ Γκρέκο να είχε γεννηθεί στο Φόδελε και έπειτα να ήρθε στο Χάνδακα. Στηριζόμενοι στην άποψη της καταγωγής του Θεοτοκοπούλου από το Φόδελε οι καθηγητές και φοιτητές στο Πανεπιστήμιο του Βαγιαδολίδ της Ισπανίας, ενετοίχισαν το 1934 ειδική στήλη με επιγραφή στα ελληνικά και στα ισπανικά, σε πλάκα από το βράχο του Τολέδο, όπου έζησε και πέθανε ο μεγάλος ζωγράφος[5].
↑Η ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΤΟΥ ΒΑΛΙΑΔΟΛΙΔ ΠΑΛΜΟΣ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΚΑΡΔΙΑ ΤΗΣ ΚΑΣΤΙΛΛΙΑΣ ΠΡΟΣΦΕΡΕΙ ΣΤΟ ΦΟΔΕΛΕ ΤΗΝ ΠΛΑΚΑ ΑΥΤΗ ΒΓΑΛΜΕΝΗ ΑΠΟ ΤΟ ΒΡΑΧΟ ΤΟΥ ΤΟΛΕΔΟ ΕΝΘΥΜΙΟΝ ΤΗΣ ΑΘΑΝΑΤΟΥ ΔΟΞΗΣ ΤΟΥ ΔΟΜΗΝΙΚΟΥ ΘΕΟΤΟΚΟΠΟΥΛΟΥ. ΙΟΥΛΙΟΣ 1934
