Η Οικογένεια Μελισσηνών που μετά τον 14ο αιώνα αναφέρονται και σαν Μελισσουργοί, ήταν βυζαντινή αριστοκρατική οικογένεια, που άκμασε από τα τέλη του 8ου αιώνα. Μετά το τέλος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας έκανε κλάδους σε άλλες περιοχές με απογόνους ως σήμερα, όπως στην Κεφαλληνία, Ζάκυνθο, Κρήτη, Μακεδονία, Δημητριάδα (Βόλο), Ναύπλιο κ.α., εντός και εκτός Ελλάδας, με το αυτό επώνυμο ή ομόρριζα επώνυμα, κατά τις αναγκαίες μεταβολές που υπέστη το επώνυμο λόγω διωγμών της Οικογένειας Μελισσηνών κατά την Τουρκοκρατία, όπως συνέβη π.χ. σε περιοχές της Κρήτης και της Πελοποννήσου.^[1]

Οι Μελισσηνοί είναι μία από τις παλαιότερες γνωστές αριστοκρατικές οικογένειες της μεσοβυζαντινής περιόδου^[2][3]. Οι Γενεαλογίες της οικογένειας από τον 16ο και 17ο αιώνα αναφέρουν τον πατρίκιο Μιχαήλ Μελισσηνό, συγγενή του Μιχαήλ Α΄ Ραγκαβέ (βασίλευσε το 811-813), Θεσσαλονικιώτικης καταγωγής και τον γιο του μάγιστρο Λέοντα Μελισσηνό^[4], αλλά η οικογένεια εκτείνεται πίσω άλλο μισό αιώνα με τον Μιχαήλ, ευνοούμενο του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Ε΄ (741-775). Αυτός ο Μιχαήλ νυμφεύτηκε μια αδελφή της συζύγου του Κωνσταντίνου, Ευδοκίας, και ο γιος τους, ο Θεόδωρος Κασσιτεράς Μελισσηνός, έγινε Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως το 815-821^[4][5][6].

Η ακριβής περιοχή της καταγωγής της οικογένειας είναι άγνωστη, αλλά από τον 9ο έως τον 11ο αι. ως επί το πλείστον δραστηριοποιούνται στη Μικρά Ασία, ως στρατηγοί και διοικητές των τοπικών θεμάτων. Στα τέλη του 11ου αιώνα, η οικογένεια φαίνεται να είχε δεσμούς ιδιαίτερα με την περιοχή του Δορυλαίου στη Φρυγία, που μπορεί να δείχνει ότι η οικογένεια καταγόταν από εκεί^[7][8].

Οι Μελισσηνοί επίσης φαίνεται να έχουν διατηρήσει στενούς δεσμούς με άλλες οικογένειες, που περιλαμβάνει τη στρατιωτική αριστοκρατία (τους "δυνατούς") αυτής της περιόδου, οι οποίες ομοίως ως επί το πλείστον προέρχονται από τη Μικρά Ασία^[7][9]. Έτσι, δύο από τους Μελισσηνούς, ο δούκας της Αντιόχειας Λέων και ο αδελφός του Θεόγνωστος, υποστήριξαν την εξέγερση του Βάρδα Φωκά του Νεότερου στις αρχές της βασιλείας του Βασιλείου Β' (976-1025)^[4][10][11]. Για το υπόλοιπο της βασιλείας του Βασιλείου, οι Μελισσηνοί δεν φαίνεται να έχουν καταλάβει υψηλές στρατιωτικές θέσεις, αλλά εμφανίζονται ξανά στα υψηλότερα σκαλοπάτια της αριστοκρατίας τον 11ο αιώνα^[12], όταν ένας Θεογνώστης Μελισσηνός ήταν κατεπάνω της Μεσοποταμίας, ενώ η Μαρία Μελισσηνή ήταν μία από τους λίγες κατόχους του τίτλου της ζωστής πατρικίας^[4].

Το 1080 ο Νικηφόρος Μελισσηνός, μετά την έναρξη μιας εξέγερσης εναντίον του Νικηφόρου Γ Βοτανειάτη (1078 έως 1081), ο ίδιος φιλοξενήθηκε με τον διάδοχο του Βοτανειάτη, τον Αλέξιο Α΄ (1081 έως 1118), του οποίου την αδελφή Ευδοκία Κομνηνή είχε νυμφευτεί, με αντάλλαγμα τον τίτλο του Καίσαρα και κτήματα κοντά στη Θεσσαλονίκη^[4][13][14]. Κατά τη βασιλεία των Κομνηνών αυτοκρατόρων, οι Μελισσηνοί ήταν κυρίως ανώτεροι υπάλληλοι^[15], αλλά παρά τους οικογενειακούς δεσμούς τους με τον βασιλιά της δυναστείας, η οικογένεια έπαψε να κατέχει υψηλές κρατικές θέσεις μετά περίπου το 1118^[16].

Τον 13ο αιώνα, μέλη ενός κλάδου της οικογένειας πιστοποιούνται ως ιδιοκτήτες γης γύρω από τη Σμύρνη^[4], ενώ άλλοι κλάδοι της οικογένειας εγκαταστάθηκαν στον Μωριά και την Ήπειρο. Μια γυναίκα της οικογένειας παντρεύτηκε τον Μιχαήλ Α' Κομνηνό Δούκα Άγγελο, τον ιδρυτή του Δεσποτάτου της Ηπείρου^[17]. Αργότερα ο Ανδρέας Μελισσηνός μετακόμισε στην Κρήτη κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Αλεξίου Α΄, ιδρύοντας έναν τοπικό κλάδο της οικογένειας εκεί^[4].

Τον 13ο αιώνα αναφέρεται κλάδος της οικογένειας στην περιοχή της Δημητριάδας Μαγνησίας (σημ. Βόλος), με ιδρυτή της τον Νικόλαο. Γιος του ήταν ο τοπάρχης της Δημητριάδος Κωνσταντίνος, με τη σύζυγό του Μαρία Αγγελίνα, αδελφή του Μιχαήλ Β' της Ηπείρου και στη συνέχεια ο επίσης τοπάρχης γιος του Νικόλαος (1255-1275) με τη σύζυγό του Άννα Παλαιολογίνα, ανεψιά του αυ­τοκράτορα της Κων/πόλεως, Μιχαήλ Η' Παλαιολό­γου. Επόμενοι τοπάρχες Δημητριάδος ήταν οι Ιωάννης (1275-1285) γιος του Νικολάου, ο Γαβριήλ (1285-1318) γιος του Ιωάννη και ο Στέφανος (1318-1333) γιος του Γαβριήλ.^[18] Η αρχή του Στεφάνου συμπίπτει με την πλήρη επι­κράτηση των Καταλανών στην κεντρική Ελλάδα, μετά τηv συντριπτική νίκη τους επί των συνασπισμένων Φράγκων ευγενών στη Μάχη του Αλμυρού (1311) και την κατάλυση από αυ­τούς του Δουκάτου των Αθηνών. Το 1320 διπλωματικά ο Στέφανος πάντρεψε την αδελφή του Άννα Μελισσηνή-Γαβριηλοπουλί­να με τον Όδο δε Νοβέλ (Odo de Novelles), εκ των ηγετών της Καταλανικής Εταιρείας, που κατέστη ο γενάρχης του Οίκου των Μελισσηνών-Νοβέλ^[19]. Από τον γάμο αυτό γεννήθηκε ο Αρμεγκόλιος Μελισσηνός-Νοβέλ (1335-1365)^[20], πρώτος ελληνοκαταλανός άρχοντας της Δημητριάδας και έκτος στη σειρά διαδοχής του Οίκου των Μελισσηνών τοπαρχών, ενώ τελευταίος γνωστός εκπρόσωπος της οικογένειας αναφέρεται ο γιος αυτού κόμης Μεσιλί (Mesili de Novelles)^[21].

Κλάδος της οικογένειας αναφέρεται στο Ναύπλιο μετά την άλωση της Πόλης έως σήμερα ^[22]. Άλλος κλάδος της οικογένειας αναφέρεται στο Δουκάτο των Αθηνών, με τη Μαρία Μελισσηνή δούκισσα των Αθηνών τον 15ο αιώνα, κόρη του Λέοντος Μελισσηνού και της Ελένης Χαλκοκονδύλη. Ο ιστορικός του 16ου αιώνα και μητροπολίτης Μονεμβασίας, Μακάριος Μελισσηνός, πιστεύεται ότι δεν ήταν πραγματικό μέλος της οικογένειας, αλλά υιοθέτησε το επώνυμο κατά την εξορία του στη Νάπολη^[23].

Ως γενάρχης του κλάδου της οικογένειας στην Κρήτη αναφέρεται ο Ανδρέας Μελισσηνός^[4] που σύμφωνα με τη λαϊκή και εν γένει ^[24] παράδοση ήταν ένα από Τα Δώδεκα Αρχοντόπουλα της Κρήτης^[25]. Η οικογένεια απέκτησε εκεί μεγάλη περιουσία ενώ συμμετείχε ενεργά στις επαναστάσεις κατά των Ενετών το 1217, το 1222 και το 1230^[26]. Στα μέλη της οικογένειας αναφέρεται και ο Μιχαήλ ηγέτης των παραπάνω επαναστάσεων^[27]. Η οικογένεια διατηρούσε φέουδα^[28] και πύργους στο Φόδελε στο Μονοπάρι Ρεθύμνου από το 1185 και σε άλλες περιοχές της Κρήτης. Τον 13ο αιώνα αναφέρονται ο βιλάνος Θεόδωρος, αδελφός του προηγούμενου Μιχαήλ και ο επίσης βιλάνος Γεώργιος ^[29]. Από τους Μελισσηνούς της Κρήτης ήταν ο Πατριάρχης Γρηγόριος Γ΄ της Κωνσταντινούπολης (1443 έως 1450)^[30].Ο επιφανής και περιπετειώδης λόγιος και Αρχιεπίσκοπος Κρότωνος, πρώην Μητροπολίτης Παροναξίας, Νικηφόρος Μελισσηνός (λόγιος), με καταγωγή από την Κρήτη αλλά γεννημένος στην Ιταλία τις αρχές του 1577, συντηρεί την ιστορία και αίγλη των Μελισσηνών.^[31]

Μέλη της οικογένειας τον 18ο αιώνα αναφέρονται ότι μετοίκισαν αρχικά σε κάποια νησιά του Αιγαίου και έπειτα στην Αθήνα. Απόγονοί τους αναφέρονται ο ποιητής Σταύρος Μελισσηνός (1929-1954) και ο θείος του βιομήχανος Παναγιώτης Μελισσηνός^[32], Άλλα μέλη του Κρητικού κλάδου μετοίκησαν στην Πελοπόννησο. Στη Μεσσηνία αναφέρεται ο Θεόδωρος Μελισσηνός, που ήταν δεσπότης της Μεσσηνίας τον 12ο αιώνα^[33].

Ο Ιβάν Μελισσηνός με καταγωγή το Ηράκλειο, τον 18ο αιώνα μετοίκησε στη Ρωσία από την Κεφαλλονιά. Γιος του ήταν ο Ιβάν Ιβάνοβιτς Μελισσηνός, πρύτανης του Πανεπιστημίου Μόσχας.^[34].

Μια άλλη εξέχουσα προσωπικότητα ήταν ο Ρώσος στρατηγός του Πυροβολικού Πιότρ Μελισσηνός, που γεννήθηκε στην Κεφαλλονιά και ο γιος του, υποστράτηγος του Ιππικού, Αλεξέι Μελισσηνός.^[35]

• Cheynet, Jean-Claude (1990). Pouvoir et Contestations à Byzance (963–1210) (στα French). Paris: Publications de la Sorbonne. ISBN 978-2-85944-168-5. CS1 maint: Μη αναγνωρίσιμη γλώσσα (link)
• Jordanov, I. (1986). «Les sceaux de deux chefs militaires byzantins trouvés à Preslav: le magistros Léon Melissenos et le patrice Theodorakan» (στα French). Byzantinoslavica 8: 183–187. 
• Kazhdan, Alexander (1991). «Melissenos». Στο: Kazhdan, Alexander, επιμ. The Oxford Dictionary of Byzantium. New York and Oxford: Oxford University Press, σελ. 1335. ISBN 978-0-19-504652-6. 
• Jeffreys, Elizabeth M.; Kazhdan, Alexander (1991). «Melissenos, Makarios». Στο: Kazhdan, Alexander, επιμ. The Oxford Dictionary of Byzantium. New York and Oxford: Oxford University Press, σσ. 1335–1336. ISBN 978-0-19-504652-6. 
• Krsmanović, Bojana (2003). «Melissenos Family». Encyclopaedia of the Hellenic World, Asia Minor. Foundation of the Hellenic World. Ανακτήθηκε στις 6 Νοεμβρίου 2013. 
• Melisseidis, Ioannis A., επιμ. (2004). Εάλω η Πόλις. Το χρονικό της άλωσης της Κωνσταντινούπολης. Συνοπτική ιστορία των γεγονότων στην Κωνσταντινούπολη κατά την περίοδο 1440 - 1453 (στα Greek). Vergina. ISBN 960-7171-91-8. CS1 maint: Μη αναγνωρίσιμη γλώσσα (link)
• Rochow, Ilse (1994). Kaiser Konstantin V. (741–775). Materialien zu seinem Leben und Nachleben (στα German). Frankfurt am Main: Peter Lang. ISBN 3-631-47138-6. CS1 maint: Μη αναγνωρίσιμη γλώσσα (link)
• Χαράλαμπος Γάσπαρης, Έλληνες Φεουδάρχες στο Σέξπερο του Dorsoduro^{[νεκρός σύνδεσμος]}
• Τσιρπανλή Ν. Ζαχαρία, "Το Ελληνικό Κολλέγιο της Ρώμης και οι Μαθητές του", σελ. 331-333, Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη 1980
• Αλεξόπουλος Κωνσταντίνος Ιωάννη, Η κοινότητα Αγίου Βλασίου (Καραμπάσι) στο Πήλιο: Από την ιστορία στο σήμερα, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεολογική Σχολή, Τμήμα Θεολογίας, Μεταπτυχιακή Διατριβή 2018