Ο Ισοκράτης (436 π.Χ. - 338 π.Χ.) ήταν αρχαίος Έλληναςρήτορας, ένας από τους δέκα Αττικούς ρήτορες. Ήταν από τους σπουδαιότερους ρητοδιδάσκαλους της κλασικής αρχαιότητας, που θεωρείται συγχρόνως ένας από τους παράγοντες που διαμόρφωσαν την πολιτική κατάσταση του καιρού του.[5]
Λίγο μεγαλύτερος από τον Πλάτωνα, υπήρξε λογογράφος και ρητοροδιδάσκαλος που έζησε και συνέγραψε στα ίδια με εκείνον πολιτισμικά και κοινωνικά πλαίσια του Πελοποννησιακού πολέμου και της μετάβασης από τον αποκαλούμενο χρυσό αιώνα στην περίοδο παρακμής της αθηναϊκήςπόλης-κράτους. Η ανάμειξη του στα κοινά ήταν έμμεση, όταν με τους λόγους του προσπάθησε να παρέμβει στην πολιτική της Αθήνας εκφράζοντας πανελλήνιες ιδέες. Σώζονται 21 λόγοι του, 9 επιστολές και μερικά άλλα αποσπάσματα.[6]
Βίος
Γόνος της πλούσιας οικογένειας ενός κατασκευαστή αυλών είχε την καλύτερη δυνατή εκπαίδευση και μαθήτευσε σε αρκετούς Σοφιστές, όπως και στον Σωκράτη. Η οικογένειά του έχασε τα χρήματά της στον πόλεμο και ο Ισοκράτης αντιμετώπισε το δίλημμα της διαβίωσης. Έγινε δικηγόρος, λογογράφος για τα δικαστήρια επί δέκα περίπου χρόνια. Κάποιοι από τους λόγους που έγραψε σώζονται, αν και ο ίδιος αρνείται πως είναι δικοί του.
Επιθυμούσε απ’ ό,τι φαίνεται να γίνει ρήτορας, αλλά στερείτο της απαραίτητης δυνατής φωνής και της σκηνικής παρουσίας που απαιτείτο για αυτή την τέχνη. Έτσι, αποφάσισε να γίνει διδάσκαλος ρητορικής, γεγονός που του απέδωσε και φήμη και χρήματα. Προσέλκυσε μαθητές από όλες τις γωνιές του ελληνόφωνου κόσμου και πολλοί από αυτούς έγιναν σημαντικοί ηγέτες της εποχής του. Ο Ισοκράτης πέθανε στην ηλικία των 98 χρόνων. Σύμφωνα με την παράδοση αυτοκτόνησε με την μέθοδο της λιμοκτονίας, όταν άκουσε τα νέα για την κατάκτηση του Φιλίππου στην μάχη της Χαιρώνειας. Ωστόσο, κάτι τέτοιο είναι μάλλον απίθανο, αφού ήταν από εκείνους που ενθάρρυναν τον Φίλιππο να το πράξει.
«Η πόλη μας αναγνωρίζεται ως η αρχαιότερη, η μεγαλύτερη και η πιο φημισμένη σε όλο το κόσμο. Αφού λοιπόν η αρχή της ιστορίας της είναι τόσο ένδοξη, πρέπει να τιμηθούμε ακόμη περισσότερο για τη συνέχειά της. Γιατί εμείς που κατοικούμε σ΄αυτήν την πόλη, δεν διώξαμε από δω τους κατοίκους ούτε τη βρήκαμε έρημη ούτε συγκεντρωθήκαμε πολλά έθνη και ήλθαμε να την καταλάβουμε.[7] Η καταγωγή μας είναι τόση καλή και γνήσια, ώστε η ίδια γη, στην οποία γενηθήκαμε, βρίσκεται στην κατοχή μας χωρίς καμιά διακοπή».
μτφ. Φιλολογική ομάδα Κάκτου.[8]
[50] Τόσο πολύ ξεπέρασε η πόλη μας όλους τους άλλους στην πνευματική ανάπτυξη και στην τέχνη του λόγου, ώστε οι δικοί της μαθητές έγιναν δάσκαλοι στους άλλους· το όνομα πάλι Έλληνες κατόρθωσε να μη συμβολίζει πια την καταγωγή, αλλά την καλλιέργεια του πνεύματος, και Έλληνες να ονομάζονται πιο πολύ όσοι δέχτηκαν τον τρόπο της δικιάς μας αγωγής και μόρφωσης παρά αυτοί που έχουν την ίδια με εμάς καταγωγή.
Πανηγυρικός εδάφιο 50
Ο Ισοκράτης στον Πανηγυρικό 50 προσπαθεί να ενώσει τους Έλληνες υπό την σκέπη της Αθηναϊκής ηγεμονίας που όμως τότε, μετά την Ανταλκίδειο Ειρήνη, παρήκμαζε στρατιωτικά. Έτσι στρέφεται στον χώρο του πολιτισμού, όπου η πόλη του είχε τα πρωτεία. Έτσι η ημετέρα παίδευση είναι η Αθηναϊκή (όχι η Ελληνική γενικά αλλά συγκεκριμένα η Αθηναϊκή) και καλεί τους Έλληνες να ενωθούν υπό τη σκέπη της, κατ΄ αυτόν, πνευματικής τους μητέρας.[9]
"Τόσο πολύ ξεπέρασε η πόλη μας όλους τους άλλους στην πνευματική ανάπτυξη και στην τέχνη του λόγου, ώστε οι δικοί της μαθητές έγιναν δάσκαλοι στους άλλους· το όνομα πάλι Έλληνες κατόρθωσε να μη συμβολίζει πια την καταγωγή, αλλά την καλλιέργεια του πνεύματος, και Έλληνες να ονομάζονται πιο πολύ όσοι δέχτηκαν τον τρόπο της δικής μας αγωγής και μόρφωσης παρά αυτοί που έχουν την ίδια με εμάς καταγωγή."
Για λόγους ευδαιμονίας συμβουλεύει τον Φίλιππο να πάρει την ηγεμονία των Ελλήνων, να επιβάλει μεταξύ τους ομόνοια και να εκστρατεύσει προς την Ασία για να κατακτήσει τους βαρβάρους και τον πλούτο τους. Κάτι που φυσικά δεν έκανε τελικώς ο Φίλιππος αλλά ο υιός του Αλέξανδρος. Οι σκέψεις του Ισοκράτη θα συνοδεύσουν τον Αλέξανδρο μέχρι την Ινδία.
"μέλλω γάρ σοι συμβουλεύειν προστῆναι τῆς τε τῶν Ἑλλήνων ὁμονοίας καὶ τῆς ἐπὶ τοὺς βαρβάρους στρατείας: ἔστι δὲ τὸ μὲν πείθειν πρὸς τοὺς Ἕλληνας συμφέρον, τὸ δὲ βιάζεσθαι πρὸς τοὺς βαρβάρους χρήσιμον."Φίλιππος 16
[16] Γιατί έχω σκοπό να σε συμβουλεύσω να αναλάβεις την πρωτοβουλία και για την ομόνοια ανάμεσα στους Έλληνες και για τον πόλεμο με τους βαρβάρους· και η πειθώ συμφέρει για τους Έλληνες, ενώ η βία είναι απαραίτητη για τους βαρβάρους.
"τοῖς μὲν γὰρ ἱκανὴν τὴν οἴκοι χώραν κατέλιπον, τοῖς δὲ πλείω τῆς ὑπαρχούσης ἐπόρισαν: ἅπαντα γὰρ περιεβάλοντο τὸν τόπον, ὃν νῦν τυγχάνομεν κατέχοντες. ὥστε καὶ τοῖς ὕστερον βουληθεῖσιν ἀποικίσαι τινὰς καὶ μιμήσασθαι τὴν πόλιν τὴν ἡμετέραν πολλὴν ῥᾳστώνην ἐποίησαν: οὐ γὰρ αὐτοὺς ἔδει κτωμένους χώραν διακινδυνεύειν, ἀλλ' εἰς τὴν ὑφ' ἡμῶν ἀφορισθεῖσαν, εἰς ταύτην οἰκεῖν ἰόντας. καίτοι τίς ἂν ταύτης ἡγεμονίαν ἐπιδείξειεν ἢ πατριωτέραν, τῆς πρότερον γενομένης πρὶν τὰς πλείστας οἰκισθῆναι τῶν Ἑλληνίδων πόλεων, ἢ μᾶλλον συμφέρουσαν, τῆς τοὺς μὲν βαρβάρους ἀναστάτους ποιησάσης, τοὺς δ' Ἕλληνας εἰς τοσαύτην εὐπορίαν προαγαγούσης."Πανηγυρικός36-37
[36] Στους τελευταίους, βλέπετε, άφησαν αρκετή γη, για να εργάζονται, ενώ στους συντρόφους τους έδωσαν περισσότερη από όση είχαν πριν, τώρα μάλιστα που είχαν δικές τους όλες τις χώρες που κατέχουμε και σήμερα. Έτσι διευκόλυναν πολύ και όσους ύστερα θέλησαν να μιμηθούν την πόλη μας και να ιδρύσουν αποικίες· δεν είχαν πια ανάγκη να αντιμετωπίσουν ένα σωρό κινδύνους για την κατάχτηση μιας νέας χώρας, αφού μπορούσαν να παν και να εγκατασταθούν εύκολα σ᾽ αυτές που ήδη είχαμε κατακτήσει εμείς.
[37] Ύστερα από αυτά ποιός θα μπορούσε να προβάλει ηγεμονία με περισσότερα δικαιώματα μες στη βαθιά παράδοση των Ελλήνων από τούτη εδώ, που παρουσιάστηκε προτού ακόμα ιδρυθούν οι περισσότερες από τις πόλεις της Ελλάδας; Και ακόμα ποιά ηγεμονία θα μπορούσε να καυχηθεί πως στάθηκε πιο χρήσιμη από τη δικιά μας, που αναστάτωσε τους βαρβάρους και οδήγησε τους Έλληνες σε μια τέτοια οικονομική ευημερία;
Πίστευε πως οι αλλοδαποί ήταν πλέον σε όλον τον Ελληνικό τόπο, όχι γιατί οι βάρβαροι κατάφεραν να την κατακτήσουν, αλλά επειδή οι Έλληνες παράτησαν τις πόλεις τους και συστήνει στον Φίλιππο να διώξει όλους τους βαρβάρους με φοβέρα και συνάμα να φέρει ευπορία στους Έλληνες.
Γι΄ αυτό και ο Ισοκράτης θεωρείται ο πνευματικός πατέρας του Ελληνικού Έθνους. Πρώτος διατυπώνει την ανάγκη της διατήρησης του Έθνους.
Θεωρούσε κουραστικά και αφηρημένα τα επιχειρήματα του Πλάτωνος για τη μεταφυσική, την επιστημολογία και την ανθρώπινη φύση ανεδαφικά. Ήταν πρακτικός, προσγειωμένος άνθρωπος, που επιθυμούσε να επιλύσει άμεσα προβλήματα. Η πραγματικότητα είναι η άμεση ανθρώπινη εμπειρία. Η μεταφυσική θεώρηση είναι απώλεια χρόνου και ενέργειας. Η γνώση είναι σχετική. Δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι για τίποτα. Το μόνο που μπορούμε να έχουμε, είναι καλές απόψεις. Η καλή άποψη είναι εκείνη που βοηθά στην ερμηνεία της ζωής με τρόπο που βοηθά τον δρόμο μας μέσα στη ζωή. Οι συσχετίσεις με την έσχατη πραγματικότητα δεν είναι σημαντικές. Ο Ισοκράτης θεωρεί τις αξίες σχετικές, ωστόσο συμφωνεί με τον Πλάτωνα για την προώθηση των παραδοσιακών ελληνικών αξιών. Το κάνει, όμως, για διαφορετικούς λόγους. Πιστεύει ότι οι ελληνικές αξίες είναι χρήσιμες, αλλά όχι κατ’ ανάγκην αληθινές.
Ο Ισοκράτης συνειδητοποίησε ότι το σχετικιστικό σύστημα αξιών δεν είχε την αναγκαία ψυχολογική δύναμη για να ελκύσει τους ανθρώπους στο κοινό δεσμό της ενότητας και την αδελφοσύνη που θα σταθεροποιούσε τους δεσμούς μιας κοινωνίας εναποσυνθετί. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο προώθησε ένα πολιτικό ιδανικό που θα μπορούσε να ενώσει το πανελλήνιο και το κατάλληλο πρόσωπο –τον Φίλιππο- που θα μπορούσε να το πραγματώσει. Παράλληλα θεωρούσε, όπως και οι περισσότεροι σύγχρονοί του διανοητές, την εκπαίδευση ως λυτρωτή του ελληνικού κόσμου.
Ισοκράτης κατά Δημοσθένους
Οι δύο ρήτορες είναι εισηγητές δύο εκ διαμέτρου αντίθετων ιδεολογιών. Ελληνοκεντρικός ο Ισοκράτης θεωρεί ότι η Ελλάδα ενωμένη υπό τον Φίλιππο οφείλει να εκστρατεύσει εναντίον του προαιώνιου αντιπάλου της, της Περσικής Αυτοκρατορίας. Αθηνοκεντρικός ο Δημοσθένης δεν αποδέχεται το γεγονός ότι η Αθήνα του 4ου π.Χ. αι., με εμφανή τα σημεία της παρακμής, είναι υποχρεωμένη να παραχωρήσει την πρωτοκαθεδρία σε κάποια άλλη πόλη.
Σύμφωνα με τον Ισοκράτη, (Α΄ Ολυνθ. 15), η επιλογή να πολεμήσουν οι Αθηναίοι στην Χαλκιδική, βοηθώντας παράλληλα τους Ολυνθίους να αποκρούσουν τον Φίλιππο μετά την κήρυξη του πολέμου εναντίον της ολυνθιακής συμμαχίας των πόλεων της Χαλκιδικής το 349 π.Χ., παρουσιάζει στρατηγικά πλεονεκτήματα. Μεταφέροντας τον πόλεμο στην επικράτεια του αντιπάλου, οι Αθηναίοι δεν θα πληγούν άμεσα από τις συνέπειες πολεμικών επιχειρήσεων στα πατρώα εδάφη. Η διασφάλιση των πατρώων εδαφών και η μεταφορά του πολέμου στα εχθρικά εδάφη είναι αποδεκτή στρατηγική για την διατήρηση της πολεμικής ισχύος, καθώς η παραγωγική ερήμωση της γης και η αρνητική ψυχολογία που δημιουργεί η προσέγγιση του εχθρού είναι παράγοντες αρνητικοί σε μια πολεμική αναμέτρηση.
Ο Ισοκράτης, επιστρατεύοντας την ρητορική του δεινότητα, επιχειρεί μια ιδεολογική προπαρασκευή της κοινής γνώμης χρησιμοποιώντας την έννοια του κοινού συμφέροντος από τη δική του οπτική γωνία. (Α΄ Ολυνθ. 28). Αν οι Αθηναίοι επιτύχουν στην εκστρατεία της Χαλκιδικής οι πλούσιοι με μικρή θυσία –οικονομική επιβάρυνση- θα συνεχίσουν να απολαμβάνουν ανενόχλητα τα άφθονα αγαθά που κατέχουν και οι στρατεύσιμοι νέοι θα αποκτήσουν την πολεμική εμπειρία που θα τους κάνει δεινούς φύλακες της ακεραιότητας των Αθηνών.
Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε στην προκειμένη περίπτωση ότι δεν έχουμε να κάνουμε με την οπτική γωνία του ιστορικού, αλλά εκείνη του ρήτορος. Ο ρήτορας ανά τους αιώνες είναι όργανο παρασκευής ιδεολογίας και μετατόπισης της κοινής γνώμης και συνεπώς χρησιμοποιεί όλα εκείνα τα τεχνάσματα του λόγου που θα του επιτρέψουν να επιτύχει τους στόχους του, όπως, για παράδειγμα, οι πολιτικοί ή οι δικηγόροι στη σημερινή εποχή. Ο ιστορικός, αντιθέτως, καταγράφει γεγονότα. Ο ρήτορας ωθεί την κοινή γνώμη στην παραγωγή γεγονότων. Συνεπώς, τα συμπεράσματα περί πολιτικής ισχύος από τον ρητορικό λόγο είναι αιωρούμενα σε ένα υποθετικό πεδίο, καθώς η ιστορική πραγματικότητα -ιδιαίτερα στην προκειμένη περίπτωση- είναι παντελώς διάφορη του ρητορικού λόγου.
Ο Ισοκράτης, στον λόγο του που εκφωνήθηκε το 346 π.Χ. εκθέτει ένα διαφορετικό πολιτικό σχέδιο, ίδιο με εκείνο που είχε εκθέσει και στον Πανηγυρικό του. Σύμφωνα με αυτό το σχέδιο οι Έλληνες οφείλουν να αναλάβουν πολεμική δράση εναντίον των Περσών. Η διαφορά ανάμεσα στους δύο λόγους είναι ότι στον Πανηγυρικό αναγνώρισε στην Αθήνα το δικαίωμα να πρωτοστατήσει στον αγώνα κατά των Περσών. Η αναστροφή του σκηνικού στον Φίλιππο, είναι και η ουσία του πολιτικού ρεαλισμού και της διορατικότητάς του. Αναγνωρίζει ότι η Αθήνα δεν μπορεί πλέον να αποτελέσει πόλο έλξης για τις υπόλοιπες πόλεις της Ελλάδος και συνεπώς δεν μπορεί να πρωτοστατήσει σε έναν τέτοιο αγώνα. Επιχειρεί να πείσει, λοιπόν, τον Φίλιππο να αναλάβει την εκστρατεία με κίνητρο τη δόξα και την υστεροφημία του (134), αλλά η ουσία της παρότρυνσής του είναι η αύξηση της πολεμικής ισχύος των Ελλήνων έναντι των Περσών. Ο B. Γαίγκερ (W. Jaeger) έχει εκφράσει την άποψη πως ο Ισοκράτης είναι πολιτικά ρομαντικός και ότι η μοναδική ρεαλιστική λύση για τους Αθηναίους ήταν εκείνη που πρότεινε ο Δημοσθένης. Ωστόσο, ο ρεαλισμός ενυπάρχει στο εφικτό και το εφικτό στην προκειμένη περίπτωση ήταν να οσμιστούν οι Αθηναίοι σύσσωμοι τις επερχόμενες αλλαγές και να δράσουν ανάλογα. Ο ρομαντισμός συνυπάρχει με την ουτοπία και η πολιτική ουτοπία στην προκειμένη περίπτωση ήταν η προσπάθεια ανασύστασης του μεγαλείου μιας πόλης που είχε ολοκληρώσει σε εκείνη την περίοδο τον ιστορικό της κύκλο. Εμμέσως η παρότρυνση του Ισοκράτη προς τον Φίλιππο υπηρετεί και άλλους στόχους, ο κυριότερος των οποίων είναι η αποφυγή της στρατιωτικής σύγκρουσης ανάμεσα στην Αθήνα και τον Φίλιππο και η εύνοια του ισχυρού στο νέο πολιτικό σκηνικό που διαμορφώνεται. Πολύ αργότερα, στην τρίτη επιστολή του προς Φίλιππον, λίγο μετά τη συντριπτική ήττα των Αθηναίων στην Χαιρώνεια το 338 π.Χ., επαναλαμβάνει την ίδια προτροπή, αναγνωρίζοντας ότι ήταν οι πολιτικές συγκυρίες που τον ώθησαν να συμβουλεύσει τον Φίλιππο να φέρει την ομόνοια ανάμεσα στους Έλληνες.
Μαρτυρίες
Οι γραπτές μαρτυρίες επιβεβαιώνουν ότι υπήρχαν τουλάχιστον τρεις ανδριάντες του Ισοκράτη, που ανεγέρθηκαν κατά τον 4ο αιώνα π.Χ: δύο στην Αθήνα (Πλούταρχος, Βίοι 10 839C), ένα στο Ολυμπιείον (Παυσανίας, Αττικά XVIII 8 και Πλουτ., Βίοι 839B) και ένα στην Ελευσίνα από τον Τιμόθεο, τον γιο του Κόνωνα (Πλουτ., Βίοι, 10 838D). Λέγεται, επίσης, ότι υπήρχε προσωπογραφία του στο Πομπείον στην Αθήνα, το οποίο αποδίδεται στον Λεωχάρη. Ο Χριστόδωρος αναφέρει ένα ορειχάλκινο άγαλμα πιθανώς Ρωμαϊκό αντίγραφο, στον Ζεύξιππο στην Κωνσταντινούπολη.
↑James I. Porter, Classical Pasts: The Classical Traditions of Greece and Rome, Princeton University Press, 2006, 0691089426, 9780691089423, σελ. 383–384: "The telos towards which the whole encomium is directed is neither military nor material, but cultural, and in particular linguistic: •toiio4ia (in Isocrates’, not in Plato’s sense) is Athens’s gift to the world, and eloquence, which distinguishes men from animals and liberally educated men (τους ευθύς εξαρχής ελευθέρως τεθραμμένους) from uncultured ones, is honoured in that city more than in any other.3° Thus Isocrates can claim that it is above all in the domain of language that Athens has become the school for the rest of the world: “And so far has our city distanced the rest of mankind in thought and in speech that her pupils have become the teachers of the rest of the world; and she has brought it about that the name ‘Hellenes’ suggests no longer a race but an intelligence, and thin the title ‘Hellenes’ is applied rather to those who share our culture than to those who share a common blood:’3’ Like Pericles’ funeral oration in Thucydides, upon which this section of the Panegyricus is closely modelled,32 Isocrates’ panegyric emphasizes abstract cultural values but its ultimate goal is in fact more concretely military: the speech as a whole aims at convincing the other Greek cities to grant Athens hegemony and leadership in an expedition against the Ρεrsians, which will reunite the Greeks by distracting them from their internecine warfare. But Athens’s present military weakness in the wake of the Peace of Antalcidas (387 B.C.E.) deprives Isocrates of the easiest argument, that leadership should be given to the city that has the greatest military strength. Hence he must appeal to past military and culturall glories in order to justify present claims—indeed, his evident reuse of themes from Pericles’ funeral oration is part of the same rhetorical strategy, designed as it is to remind fourth-century pan-Hellenic readers of Athens’s fifth-century glory. But what passes itself off here as the disinterested praise of a city is in fact the canny self-advertisement of a successful businessman, and Isocrates’ climactic celebration of Athenian philosophy and eloquence is little more than a thinly disguised panegyric for what he saw as his very own contribution to Athenian, Greek and world culture. For φιλοσοφία and eloquence were in fact the slogans of Isocrates’ own educational program.
Αλεξίου, Ε., Ισοκράτης Ευαγόρας. Ερμηνευτική Έκδοση, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2005
Ισοκράτης, Άπαντα, Τόμος 4: Περί της ειρήνης, Αρεοπαγιτικός, Φίλιππος, (μτφρ. Σ. Παπαϊωάννου), Κάκτος, (Αθήνα, 1992).
Ισοκράτης, Περί ειρήνης, Κατά των Σοφιστών, Επιστολαί προς Φίλιππον και Αλέξανδρον, (μτφρ. Μ. Ξάνθου) Ζήτρος, 2001 ISBN 960-7760-66-2
Kennedy G., Ιστορία της Κλασικής Ρητορικής, (μτφρ. Ν. Νικολούδης), Παπαδήμας, (Αθήνα, 42003).
Mathieu G., Οι πολιτικές ιδέες του Ισοκράτη, (μτφρ.: Κ. Διαμαντάκου), Καρδαμίτσας, (Αθήνα, 1995)
Pernot, L., Η ρητορική στην αρχαιότητα, Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 2005 (αρχικά Paris 2000)
Richter, G.M.A., The Portraits of the Greeks, Richter (1984)
Smith, W. (ed.), A Dictionary of Greek and Roman Antiquities, Albemarle Street, John Murray, (London, 1890).
Bryant, Donald C. (ed.), Ancient Greek and Roman Rhetoricians: A Biographical Dictionary. Columbia, MO 1969.
Βολιώτης, Ν.: «Θρησκευτικαί και μεταφυσικαί αναζητήσεις κατά τον Δ΄ π.Χ. αιώνα. Η θεολογία του Πλάτωνος και του Αριστοτέλους εν συνδυασμώ προς την του Ισοκράτους». Πλάτων 32/33 (1980-81), 356-365.
Βαληνάκης, Γ., «Ο Ισοκράτης και η ιδέα για την πανελλήνια ένωσι», Ιστορία Εικονογραφημένη, τχ.71 (Μάιος 1974), σελ.40-45
Worthington, I. (επιμ.), A Companion to Greek Rhetoric, Malden MA/Oxford 2007
Δημητριάδη Νικ. Δ.: Ανατομία της Ρητορικής -- Η 'διαφωνία' Πλάτωνος και Ισοκράτους, Εκδ. Τ. Μιχαλά, Αθήνα 1983,
