Η λέξη Ελευσίς-ίνος αναφέρεται για πρώτη φορά στον Ορφικό ύμνο «Δήμητρος Ελευσινίας, θυμίαμα στύρακα».[2] Επιπλέον, ο Ησύχιος μας αναφέρει ότι το παλαιότερο όνομα της Ελευσίνας ήταν Σαισαρία. Σύμφωνα με το μύθο, η Σαισαρία ήταν η μικρότερη κόρη του βασιλιά Κελεού. Ο Κελεός αναφέρεται ως ο πρώτος ιεροφάντης και ότι πρώτος χειροτόνησε τις κόρες του ιέρειες της θεάς Δήμητρας.
Σύμφωνα με αρχαιολογικά ευρήματα, ο Κελεός ήταν ο οικιστής της Ελευσίνας, ο οποίος για να τιμήσει τον πατέρα του, τον ήρωα Ελεύσινο, έδωσε το όνομά του στην πόλη[3].
Η λέξη Ελευσίνα είναι ομιλούν όνομα και προέρχεται από το ρήμα ελεύθω = έρχομαι[εκκρεμεί παραπομπή]. Δηλαδή ο τόπος της αφίξεως, του ερχομού, της παρουσίας, της αποκάλυψης. Έτσι και η λέξη Ελευσίς, με την ετυμολογία της και το μύθο της, μας δηλώνει την έλευση κάποιου σημαίνοντος γεγονότος, την έλευση της περιπλανώμενης Γης Μητέρας, για να φέρει το φως, την άνοιξη.
Στην ελληνιστική εποχή άποικοι από την πόλη ίδρυσαν μια ομώνυμη πόλη πλάι στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου και ένα χωριό Ελευσίς στην όαση του Φαγιούμ.
Ο αρχαιολογικός χώρος ΕλευσίναςΑπεικόνιση των προπυλαίων της αρχαίας Ελευσίνας, 1887
Στην αρχαιότητα η Ελευσίνα ήταν για 2.000 χρόνια (1600 π.Χ. - 400 μ.Χ.) μία από τις πέντε ιερές πόλεις, με τα Ελευσίνια Μυστήρια να προσελκύουν προσκυνητές από όλο τον τότε γνωστό κόσμο. Το όνομα της πόλης έγινε ακόμα πιο γνωστό χάρη στον μεγάλο τραγικό ποιητή Αισχύλο. Ακολούθησαν 14 αιώνες στη διάρκεια των οποίων η Ελευσίνα περιέπεσε σε αφάνεια.
Ενδεικτικό είναι ότι συγγραφείς της βυζαντινής εποχής την αναφέρουν ως "μικρό χωρίον", ενώ λίγο πριν την Τουρκοκρατία η περιοχή είχε ερημωθεί από τους πολέμους, τις επιδρομές και τις αιχμαλωσίες. Αυτή την εποχή εποικίστηκε από Αρβανίτες. Ευρωπαίοι περιηγητές την εποχή της οθωμανικής κυριαρχίας περιγράφουν την Ελευσίνα να έχει λιγοστούς κατοίκους και πολλά αρχαία ερείπια[4].
Νεότερα χρόνια
Το 1827, μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους και τη δημιουργία του πρώτου ελληνικού κράτους, η Ελευσίνα ήταν μία μικρή πόλη των 250 κατοίκων, αρβανίτικης καταγωγής[5]. Τη δεκαετία του 1860 η Ελευσίνα άρχισε να αλλάζει όψη με την ανέγερση νέων κατοικιών και με την εγκατάσταση σ' αυτή περιστασιακών εμπόρων. Την αργόσυρτη πορεία της επιτάχυναν η κατασκευή της σιδηροδρομικής γραμμής (1884) και η τομή του Ισθμού της Κορίνθου. Καθοριστική είναι η δεκαετία του 1880, όπου άρχισε η βιομηχανική ανάπτυξη. Ιδρύθηκε το Σαπωνοποιείο Χαριλάου (1875), η βιομηχανία τσιμέντου Τιτάν (1902), τα οινοπνευματοποιεία Βότρυς (1906) και Κρόνος (1922).
Στην Ελευσίνα εγκαταστάθηκαν πολλές οικογένειες Μικρασιατών μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 και δημιούργησαν τον συνοικισμό της Άνω Ελευσίνας, διπλασιάζοντας τον συνολικό πληθυσμό της και εμπλουτίζοντας την περιοχή πολιτισμικά και οικονομικά.[6]
Στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής (1941-1945) αναπτύχθηκε ισχυρή αντίσταση μέσα στην πόλη, στα εργοστάσια και το στρατιωτικό αεροδρόμιο. Μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο μετακινήθηκαν στην Ελευσίνα εργαζόμενοι από όλα τα μέρη της Ελλάδας για να εργαστούν στις βιομηχανίες της περιοχής. Η βιομηχανική δραστηριότητα, όμως, αναπτύχθηκε άναρχα πάνω στις αρχαιότητες και δίπλα στην περιοχή κατοικίας. Η ρύπανση του περιβάλλοντος πήρε μεγάλες διαστάσεις. Στον 21ο αιώνα, την εποχή της βιώσιμης ανάπτυξης, η αρχαιολογική ιστορία και η πρόσφατη βιομηχανική διαμόρφωσαν την εικόνα της σύγχρονης Ελευσίνας. Η ρύπανση χάρη και στους αγώνες των πολιτών έχει μειωθεί.
Εγκατάσταση από τον Κόκκινος Αλέξανδρος της πλώρης του πλοίου "Αλεξάνδρα" στο παραλιακό μέτωπο της Ελευσίνας. Το 1962 ανακαλύφθηκε στην Ελευσίνα μία μεγάλη οικία ιερέων των χρόνων της Ρωμαιοκρατίας[7].
Στην Παραλία της Ελευσίνας είναι το τέρμα των λεωφορειακών γραμμών από τον Πειραιά (845 από Λεωφ. Θηβών-Λεωφ. Αθηνών και 871 από Λεωφ. Σχιστού), από τις Αχαρνές (878 από Λεωφ. ΝΑΤΟ-Ασπρόπυργο και 879 από Λεωφ. ΝΑΤΟ-Θριάσειο) και της κυκλικής γραμμής προς το Μετρό (876 Σταθμός Αγ. Μαρίνας). Επίσης εκεί είναι η αφετηρία των τοπικών γραμμών προς Μάνδρα, Μαγούλα και προς το Ρουπάκι Ασπροπύργου.
Η πόλη της Ελευσίνας είναι από την 1η Ιανουαρίου επισήμως Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης για το 2023. Στις 4 Φεβρουαρίου 2023 πραγματοποιήθηκε η τελετή έναρξης και είχε διάρκεια δύο ημέρες (4 και 5 Φεβρουαρίου). Αυτή περιελάμβανε ένα πλούσιο πρόγραμμα με εντυπωσιακά δρώμενα, ακόμα και μέσα στη θάλασσα, μουσική, χορό, εκθέσεις και πολλές άλλες εκδηλώσεις.
Από τον Αύγουστο και για πολλές μέρες διοργανώνονται προς τιμήν του μεγάλου δραματικού ποιητή Αισχύλου τα λεγόμενα Αισχύλεια που περιλαμβάνουν: λογοτεχνικές βραδιές, αθλητικές εκδηλώσεις, εκθέσεις, θεατρικές παραστάσεις, προβολές ταινιών κ.ά.
Κάθε χρόνο στις 20 Νοεμβρίου, παραμονή των Εισοδίων της Θεοτόκου, λαμβάνει χώρα στο μεταβυζαντινό εκκλησάκι της Παναγίας Μεσοσπορίτισσας ένα έθιμο με πανάρχαιες αναφορές τα «πολυσπόρια»[11], που αναβίωσε με τη συμβολή του Λαογραφικού Συλλόγου της Ελευσίνας το «Αδράχτι».
Τον Νοέμβριο του 2016 ανακοινώθηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού πως η Ελευσίνα θα είναι η πολιτιστική πρωτεύουσα της Ευρώπης για το 2021, μαζί με το Νόβισαντ της Σερβίας και την Τιμισοάρα της Ρουμανίας.
Ο Ο.Κ. Ελευσίνας[12] με διακριτικό τίτλο Ο.Κ.Ε. (Όμιλος Καλαθοσφαίρισης Ελευσίνας), είναι ελληνικός σύλλογος καλαθοσφαίρισης που δραστηριοποιείται στην περιοχή της Ελευσίνας και έχει έδρα στο 2ο Κλειστό Γυμναστήριο Ελευσίνας (Γούβα). Η ομάδα συστάθηκε το 1980. Τα χρώματα του συλλόγου είναι το μπλε και το λευκό. Την αγωνιστική περίοδο 2016-17 αγωνιζόταν στο πρωτάθλημα της Ένωση Σωματείων Καλαθοσφαίρισης Νότιας Αττικής (ΕΣΚΑΝΑ), στην τρίτη κατηγορία.
Ευρωπαϊκή Πολιτιστική Πρωτεύουσα 2023
Μία από τις πέντε πιο σημαντικές ιερές πόλεις της αρχαιότητας, η πόλη των Ελευσίνιων Μυστηρίων και γενέτειρα του Αισχύλου, θα είναι η Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης[13] για το 2023.
