Θρησκευτικές ποινές είναι οι περιορισμοί που τίθενται από τις θρησκευτικές κοινότητες όταν ένα μέλος ή μια ομάδα μελών της δεν ανταποκρίνονται σε ουσιώδεις επιταγές της. Οι καταδίκες και οι κυρώσεις που έπονται μπορεί να περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων την απομάκρυνση, τη διακοπή της επικοινωνίας, τη διαπόμπευση ή ακόμη και την θανάτωση του μέλους ανάλογα με την θρησκευτική ομάδα ή κοινότητα και την εποχή. Η πρακτική αυτή αποτελεί θρησκευτική καταδίκη με σκοπό την αποστέρηση ή την παύση της ιδιότητας του μέλους σε μια θρησκευτική κοινότητα.

Θρησκευτικοί όροι όπως αφορισμός, ακοινωνησία, ανάθεμα, επιτίμιο, αποκοπή, "αποκλεισμός από την (επι)κοινωνία" (excommunicatio), "καθιστώ κάποιον αποσυνάγωγο" (χέρεμ), τακφίρ και γιάτι (ή βάρνα) είναι μερικοί μόνο από τους όρους που χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν ελαφρύτερους ή σοβαρότερους περιορισμούς που βρίσκονται σε χρήση από ποικίλα θρησκεύματα.

'''Η Βιβλική βάση του αφορισμού ή της αποκοπής από το σώμα της εκκλησίας είναι το ἀνάθεμα'. Οι σχετικές αναφορές βρίσκονται στην Επιστολή Προς Γαλάτας 1:8, ΝΜΒ: «Αλλά κι αν εμείς ή ακόμη κι ένας άγγελος από τον ουρανό σάς κηρύξει ένα ευαγγέλιο διαφορετικό από το ευαγγέλιο που σας κηρύξαμε, αυτός να είναι ανάθεμα!» Επίσης, στην Πρώτη Επιστολή προς Κορινθίους 16:22 αναφέρεται: «Όποιος δεν αγαπάει τον Κύριο Ιησού Χριστό ας είναι χωρισμένος από το σώμα της εκκλησίας». Το τελευταίο μέρος του εδαφίου άλλες μεταφράσεις το αποδίδουν «ας είναι καταραμένος».

Στην πρωτοχριστιανική εκκλησία, το ανάθεμα υπήρξε μορφή ακραίας θρησκευτικής κύρωσης, πέρα από τον αφορισμό. Το παλαιότερο καταγραμμένο παράδειγμα ήταν το 306. Η Ορθόδοξη Εκκλησία και η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία χρησιμοποιούν ακόμα αυτή την κύρωση, αν και σπάνια εναντίον ενός ατόμου. Κάποιες σύγχρονες εκκλησίες αναφέρονται σε οποιαδήποτε μορφή αποκλεισμού ως ανάθεμα.

Ο Ιωάννης Καλβίνος στο έργο του Θεσμοί της Χριστιανικής Θρησκείας, έγραψε (4.12.10):

Διότι όταν ο Σωτήρας υπόσχεται πως όσα οι δούλοι του δένουν επί της γης θα είναι δεμένα στον ουρανό, (Κατά Ματθαίον 18: 18), περιορίζει την εξουσία του δένειν στην κρίση της Εκκλησίας, η οποία δεν καταδικάζει τους αφορισμένους σε αιώνιο όλεθρο και καταδίκη, αλλά τους διαβεβαιώνει, όταν αυτοί μαθαίνουν ότι η ζωή και τα έργα τους είναι καταδικασμένα, ότι η αιώνια καταδίκη θα επακολουθήσει, αν δε μετανοήσουν. Ο αφορισμός βάλλει και καταφέρεται ενάντια στις συμπεριφορές του αφοριζομένου. Και μολονότι ... τιμωρεί, αποσκοπεί στη σωτηρία του, προειδοποιώντας τον για τη μέλλουσα καταστροφή του. Αν αυτό επιτευχθεί, πρέπει να επέρχεται καταλλαγή και αποκατάσταση της κοινωνίας ... Κατά συνέπεια αν και η υπακοή μας προς την Εκκλησία δε μας επιτρέπει να διατηρούμε οικείες και φιλικές σχέσεις με αφορισθέντες, ωστόσο οφείλουμε να επιδιώκουμε με κάθε τρόπο να τους νουθετούμε και να τους επαναφέρουμε στην κοινωνία και την ενότητα της Εκκλησίας: όπως άλλωστε λέει ο Απόστολος Παύλος, "Όμως μην τον αντιμετωπίζετε σαν εχθρό, αλλά να τον νουθετείτε σαν αδελφό" (Β' Θεσσαλονικείς 3: 15). Αν δεν τηρήσουμε αυτή τη φιλανθρωπία τόσο ως ιδιώτες όσο και δημόσια, υπάρχει ο κίνδυνος, η υπακοή μας να εκφυλιστεί σε καταστροφή.

Ορισμένες Μεταρρυθμισμένες Εκκλησίες δεν χρησιμοποιούν τον αφορισμό (ή άλλα ελάσσονα μέτρα επιβολής εκκλησιαστικής πειθαρχίας), μολονότι αυτό συχνά απαιτείται από τους καταστατικούς κανονισμούς τους.

Στην Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία, ανάθεμα και αφορισμός ταυτίζονται και αποτελούν βαρύτατη εκκλησιαστική ποινή. Το αποτέλεσμα αυτής της ποινής είναι η αποκοπή από την εκκλησιαστική κοινωνία, η καταδίκη που παραδίδει το αποβληθέν μέλος στον Σατανά^[1], ώστε να μπορέσει δια παιδαγωγικής τιμωρίας να σωθεί. Δηλαδή ο σκοπός του αφορισμού είναι η μετάνοια του αφορισμένου, και όχι η τιμωρία.

Η καθαίρεσις αποτελεί την εσχάτη των ποινών πού επιβάλλεται από τα εκκλησιαστικά δικαστήρια σε κληρικούς και των τριών βαθμών. Ο κληρικός που τιμωρείται με την ποινή αυτή επανέρχεται στην τάξη που ανήκε προηγουμένως, είτε ως λαϊκός είτε ως μοναχός.

Προσδιορίζονται 76 παραπτώματα τα οποία τιμωρούνται με καθαίρεση, τα κυριότερα από τα οποία είναι τα εξής: αίρεση, γάμος μετά τη χειροτονία, διγαμία, εισπήδηση σε ξένη μητρόπολη, εγκατάλειψη της ενορίας ή της επισκοπής, επιορκία, ιεροσυλία, κοσμικά αξιώματα, μέθη, μοιχεία, πορνεία, σιμωνία, και φόνος. Κατά τον 17ο αιώνα προβλεπόταν καθαίρεση βάσει συνοδικών αποφάσεων και οθωμανικών διαταγμάτων για όσους κληρικούς καθυστερούσαν ή αρνούνταν να εκπληρώσουν τις οικονομικές υποχρεώσεις τους προς το Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης.

Ως αφορισμός ορίζεται η εκκλησιαστική ποινή με την οποία ένα μέλος της Ορθόδοξης Εκκλησίας ή της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας αποκλείεται εντελώς από τη χριστιανική κοινότητα, ως τιμωρία για τα πολύ σοβαρά αμαρτήματα στα οποία περιέπεσε.^[2] Διακρίνεται σε μικρό και μεγάλο αφορισμό, με τον μεγάλο να θέτει το πρόσωπο μονίμως εκτός εκκλησίας και τον μικρό να είναι προσωρινός και να ισχύει μόνο για κάποιες τελετουργίες (όπως στέρηση της Θείας Κοινωνίας), καθιστώντας δυνατή την επανένταξή του στους κόλπους της εκκλησίας μετά από ένα χρονικό διάστημα. Στην πράξη, ωστόσο, ακόμα και στον μεγάλο αφορισμό, αν υπάρξει μετά πραγματική μετάνοια ή αν εξακριβωθεί ότι ο αφορισμός επιβλήθηκε άδικα, από λανθασμένη πληροφόρηση ή από μίσος και εμπάθεια προς αυτόν που αφορίστηκε, είναι εφικτό να γίνει άρση του αφορισμού.

Μάλιστα, για τους Ρωμαιοκαθολικούς υφίσταται ο αυτόματος αφορισμός (Latæ Sententiæ) όταν διαπραχθούν ορισμένες παραβάσεις όπως οι εξής:

1. Αποστασία,
2. Αίρεση,
3. Σχίσμα,
4. Βεβήλωση της Θείας Κοινωνίας,
5. Παραβίαση του απορρήτου της εξομολόγησης από ιερέα ή επίσκοπο,
6. Σωματική βία εναντίον του Πάπα,
7. Απόπειρα απόδοσης μυστηριακής άφεσης σε σύντροφο σε μοιχεία,
8. Χειροτονία επισκόπου χωρίς παπική έγκριση (π.χ. όλοι οι επίσκοποι της ελεγχόμενης από την κυβέρνηση Κινεζικής Πατριωτικής Εκκλησίας),
9. Αποκάλυψη λεπτομερειών από τη διαδικασία του Κονκλαβίου από πρόσωπα παρόντα στο Κονκλάβιο, που όμως δεν μετέχουν ως εκλέκτορες,
10. Σιμωνιακή απόδοση του παπικού αξιώματος,
11. Πραγματοποίηση πλήρους άμβλωσης,
12. Είσοδος στο Άγιο Όρος για τις γυναίκες, διότι εθεωρείτο άβατο.

Εάν η τέλεση της παράβασης δεν διαπιστωθεί από τοπικό ιεράρχη ή εκκλησιαστικό δικαστήριο, η υποχρέωση τήρησης του αφορισμού εναπόκειται στον ίδιο τον αφοριζόμενο (Κανών 1331 §1). Έτσι, μολονότι ένας αφορισμένος απαγορεύεται να κατέχει εκκλησιαστικά αξιώματα, ο αφορισμένος διατηρεί τα αξιώματά του και όλες οι σχετικές πράξεις του είναι νομικά έγκυρες, εφόσον δεν έχει υπάρξει δίκη και διαπίστωση της πράξης του. Άπαξ και συμβεί αυτό, κάθε επακόλουθη πράξη του προσώπου αυτού είναι άκυρη και το ίδιο εκπίπτει του αξιώματός του (Κανών 1331 §2).

Το δικαίωμα άρσης του αφορισμού που επισύρουν οι παραβάσεις 4 και 8 διατηρεί μόνη η Αγία Έδρα, είτε από τον Πάπα προσωπικά είτε διά του αποστολικού επιτετραμμένου για τους μετανοούντες.

Κάποιες εκκλησιαστικές παραβάσεις επισύρουν αυτόματη Απαγόρευση, η οποία για ένα λαϊκό ισοδυναμεί ουσιαστικά με αφορισμό. Για λεπτομέρειες δείτε το σχετικό άρθρο.

Ειδικότερα στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ελλάδος, ο μεγάλος αφορισμός μπορεί να επιβληθεί μόνο από την Ιερά Σύνοδο και μόνο αν υπάρξει αυξημένη πλειοψηφία, το λιγότερο από τα 2/3 των μελών της Ιεράς Συνόδου.

Ο ραβίνος Μαϊμονίδης αναφέρει: «Οι ακόλουθοι τύποι ανθρώπων δεν θα συμμετάσχουν στον Ερχόμενο Κόσμο, και αποκόπτονται, καταστρέφονται και απομακρύνονται για πάντα εξαιτίας των πολύ μεγάλων αμαρτιών τους και της πονηρίας τους: Ο ασεβής· ο αιρετικός· εκείνος που αρνείται την Τορά· εκείνος που αρνείται την Ανάσταση· εκείνος που αρνείται την Απολύτρωση· εκείνος που μεταστρέφεται από τον Ιουδαϊσμό· εκείνος που κάνει πολλούς ανθρώπους να αμαρτάνουν· εκείνος που απομακρύνεται από τους τρόπους της κοινότητας· εκείνος που δημόσια αμαρτάνει με υποτιμητικό τρόπο όπως ο Ιωακείμ· ο πληροφοριοδότης [εναντίον Ιουδαίων]· εκείνος που εμπνέει φόβο στην εκκλησία αλλά όχι στο Όνομα του Θεού· ο δολοφόνος· εκείνος που σχετίζεται με λόσαν χόρα· και εκείνος που αποτραβάει την ακροβυστία του [για να καλύψει την μπριτ μιλά του]». (Χιλκότ Τεσουβά [Μετάνοια], Κεφ. 3, εδώ στην αγγλική)

• Esau, Alvin, J, and Esau, Alvin, A J, The Courts and the Colonies: The Litigation of Hutterite Church Disputes, Univ of British Columbia Press, 2004.
• Gruter, Margaret, and Masters Roger, Ostracism: A Social and Biological Phenomenom, (Amish) Ostracism on Trial: The Limits of Individual Rights, Gruter Institute, 1984.

• Beck, Martha N., Leaving the Saints: How I Lost the Mormons and Found My Faith, Crown, 2005.
• Stammer, Larry B., Mormon Author Says He's Facing Excommunication, Los Angeles Times., Los Angeles, CA.: Dec 9, 2004. pg. A.34.
• D'anna, Lynnette, Post-Mennonite Women Congregrate to Address Abuse, Herizons, 3/1/93.
• Anonymous, Atlanta Mennonite congregation penalized over gays, The Atlanta Journal the Atlanta Constitution, Atlanta, GA: Jan 2, 1999. pg. F.01.
• Garrett, Ottie, Garrett Irene, True Stories of the X-Amish: Banned, Excommunicated, Shunned, Horse Cave KY: Nue Leben, Inc., 1998.
• Garret, Ruth, Farrant Rick, Crossing Over: One Woman's Escape from Amish Life, HarperSanFrancisco, 2003.
• Hostetler, John A. (1993), Amish Society, The Johns Hopkins University Pres: Baltimore.
• MacMaster, Richard K. (1985), Land, Piety, Peoplehood: The Establishment of Mennonite Communities in America 1683-1790, Herald Press: Kitchener & Scottdale.
• Scott, Stephen (1996), An Introduction to Old Order and Conservative Mennonite Groups, Good Books: Intercourse, Pennsylvania.
• Juhnke, James, Vision, Doctrine, War: Mennonite Identity and Organization in America, 1890-1930, (The Mennonite Experience in America #3), Scottdale, PA, Herald, Pp 393, 1989.

• Αριάδνη Γερούκη, "Ο φόβος του αφορισμού", Τα Ιστορικά, τομ.5, τ/χ. 8 (Ιούνιος 1988), σελ. 53-68.

• Elizabeth Vargas Reports on Sexual Abuse Inside The Amish Community on ABC's "20/20", Friday, Dec 10, 2004
• Excommunication, the Ban, Church Discipline and Avoidance (from Global Anabaptist Mennonite Encyclopedia Online)
• Ritual and the Social Meaning and Meaninglessness of Religion (Social science study of Old Order Mennonite methods of baptism, discipline, etc.)
• Ostracism on Trial: The Limits of Individual Rights (Amish)
• ALL OR NOTHING STATEMENTS (From Those Who Have 'The Truth') (from cult exiter source)
• Catholic Encycopedia on excommunication
• The two sides of excommunication (Christian source)
• Holdeman Survivor's Stories (orthodox Mennonite)
• ΜΙΧΑΗΛΑΡΗΣ, ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ, Ο ΑΦΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ. Η ΠΟΡΕΙΑ ΕΝΟΣ ΕΠΙΤΙΜΙΟΥ, Διδακτορική Διατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ), Σχολή Φιλοσοφική, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, 1994.