Η ελληνική λέξη αράπης (λαϊκή^[1]) σημαίνει «μαύρος της Αφρικής» (Αφρικανός) ή «πολύ μελαψός, πολύ μελαχρινός άνθρωπος» («αιθίοψ»).^[2][3] Προέρχεται από την τουρκική arap, η οποία με τη σειρά της έχει προέλευση από την αραβική γλώσσα.^[4] Η χρήση της στο προφορικό λόγο προς άτομα μελαψού χρώματος, θεωρείται μειωτική και απαξιωτική.^[5] Σε σύγχρονα κείμενα η λέξη θεωρείται ρατσιστική.^{[6][7][8][9][10]}

Το θηλυκό είναι αράπισσα ή αραπίνα,^[11] στον Πόντο αράπαινα.^[12][2] Έχει ως συνώνυμα τα «μαύρος», «μόρος», «μαυρομούτσουνος» και «σκυλάραπας» (ρατσιστικό και υβριστικό),^[8][13] ενώ απαντά ο τύπος «Αραβίτης» όταν η αναφορά είναι συγκεκριμένα για τους Άραβες.^[11]

Ειδικά για τις μελαχρινές γυναίκες, συνώνυμα του αραπίνα είναι τα «μαυροτσούκαλο», «μαυροκούβιδο», «μόρα» και «κακογύφτισσα».^[14]

Πέρα από τη σημασία του ανθρώπου από την Αφρική, η λέξη σημαίνει:

• το κάθετο ξύλο στην πλώρη των μικρών ιστιοφόρων πάνω στο οποίο στηρίζεται το άκρο του "μπαστουνιού".
• το μικρό ιστίο πάνω σε χαμηλό ιστό στην πλώρη, ο αρτέμων.
• τα ιζήματα (ιλύς) του ελαιολάδου ή το πιθάρι που τα περιέχει.^[15]

Η λέξη υπάρχει και σε άλλες γλώσσες, όπως τα βλαχικά και ρουμανικά (arap), τα αλβανικά (arapi). Στους λαούς αυτούς υπάρχουν για τους αράπηδες παραδόσεις ανάλογες με τις ελληνικές.^[12]

Στην ελληνική γλώσσα, το Αράπης χρησιμοποιείται επίσης ως επώνυμο^[16] και τοπωνύμιο. Μετά την επανάσταση του 1821 χρησιμοποιήθηκε για τους πρώην μουσουλμάνους που έμειναν στην Ελλάδα με την δημιουργία του ελληνικού κράτους και αλλαξοπίστησαν, αρχικά σαν παρατσούκλι και έπειτα σαν όνομα.^[17]

Η λέξη συναντάται στην ελληνική και σε βαλκανικές γλώσσες από την ύστερη βυζαντινή και μεταβυζαντινή εποχή. Υπάρχει σε βυζαντινό ερωτικό ποίημα των τελών του 15ου αιώνα: «Αράπηδες να σ' εύρουσι και Μώροι να σε σώσου / και εις όχλον σαρακήνικον τρεις μαχαιριές να δώσου» ^[18][19] Ιστορικά, εθνότητες των Βαλκανίων ονομάζονταν στα τουρκικά «Καρά Αράπι» (Εβλιά Τσελεμπί, 17ος αι.) και σλαβικά «Τσέρνε Αράπι» (δηλ. «Μαύροι Αραβες»). Αυτοί αργότερα ταυτίστηκαν με τους Καράβλαχους ή Μορόβλαχους, νομάδες κτηνοτρόφους.^[20][21]

Η βασική του χρήση σε παραμύθια και γραπτά αφορούσε τον βρώμικο άνθρωπο σκοτεινού χρώματος.^[9] Υπάρχουν πολλές αναφορές στους αράπηδες σε διηγήσεις της ελληνικής παράδοσης. Κατά τον Νικόλαο Πολίτη, εμφανίζονταν στη φαντασία του λαού με διάφορες μορφές. Μια από αυτές ήταν ως πνεύμα που προστατεύει την οικία και φέρνει ευτυχία και αφθονία (όπως ο «οικουρός όφις»). Παριστάνονταν συνήθως ως γέροντες και αναλογούν προς τα δαιμόνια (genii) των Λατίνων και τα hausgeister των Γερμανών. Εμφανίζονταν σε οίκους μεγάλων οικογενειών, σε αναλογία με τις Fées των μεσαιωνικών διηγήσεων που εμφανίζονται στους πύργους.^[22]

Όπως επισημαίνει ο Στίλπων Κυριακίδης, στις λαϊκές αφηγήσεις οι αράπηδες ως «οικουροί δαίμονες», αφού εντειχίστηκαν σε οικήματα, έγιναν φύλακές τους, ενώ συνηθισμένη ήταν και η μορφή τους ως φύλακες θησαυρών,^[23] που τιμωρούσαν όσους προσπαθούσαν να τους αρπάξουν, αλλά ενίοτε μπορούσαν να ξεγελαστούν με μαγικά τεχνάσματα. Αυτή η δοξασία συναντάται και στους Αλβανούς. Επίσης, εμφανίζονταν σε όνειρα για να υποδείξουν θησαυρούς. Οι δοξασίες του εντειχισμού θεωρούνται ως επιβίωση, στον παραδοσιακό αφηγηματικό λόγο, παλαιότερων παραγματικών περιστατικών με θυσίες μαύρων ή μελαψών αιχμαλώτων και δούλων («στοιχειώσεις»). Ταυτόχρονα, δεν λείπουν και οι αναπαραστάσεις των αράπηδων ως κακοποιών δαιμόνων.^[23]

Σε μερικές παραδόσεις τις Πελοποννήσου ο αράπης εμφανίζεται ως βοσκός και ο θησαυρός ως πρόβατα, τα οποία αν κάποιος καταφέρει να τα σκεπάσει με ένα ένδυμα, το πρωί βρίσκει χρήματα. Συχνά παριστάνεται ως μικροσκοπικός που όμως μόλις τον πλησιάσει άνθρωπος γίνεται τεράστιος. Έτσι προήλθε και ο εκφοβισμός των παιδιών με φράσεις όπως «θα σε φάει ο αράπης»^[24]. Στη διαμόρφωση των αντιλήψεων για τον αράπη συνέβαλαν και οι πόλεμοι των Ελλήνων εναντίον των Σαρακηνών και των Αφρικανών που υπηρετούσαν τους Τούρκους. Γι' αυτό στην Κρήτη αυτά τα κακοποιά πνεύματα καλούνται/καλούνταν «Σαρακηνοί», όπως και στη Γαλλία, Sarassins. Αράπης ονομαζόταν από τους αγωνιστές κατά την Επανάσταση του 1821 ο Ιμπραήμ πασάς της Αιγύπτου.^[22]

Ο όρος έχει χρησιμοποιηθεί και για τοπωνύμια, όπως ο λόφος «Αράπης» στον Υμηττό.^[25]

Στη Σκύρο και στη Θράκη τιμάται ο Άγιος Γεώργιος ο Αράπης, ονομαζόμενος έτσι επειδή η στην εικόνα το πρόσωπό του έχει μαυρίσει από την παλαιότητα.^[26][27] Η εικόνα του Άγ. Γεωργίου του Αράπη που τιμάται στην Ηρακλεία Θράκης είναι κατασκευασμένη από ανάγλυφο του αγίου σε μαύρη πέτρα (στο οποίο ίσως οφείλεται το όνομα), και προέρχεται από την Κωνσταντινούπολη. Ο άγιος είναι γνωστός και από την παροιμία «Άγι’ Γιώργη μου Αράπη, βάσανα πώχει η αγάπη».^[28] Στην Κύπρο υπήρχε η περίπτωση της κοινής λατρείας του «Αγίου Αράπη» από τους Χριστιανούς και του «Αράπ» από τους μουσουλμάνους κοντά στη Λάρνακα.^[29]

Ο Φρέντερικ Χάσλουκ, υποστήριξε ότι πρόκειται για τη μετεξέλιξη ενός «αράπη» τζιν (jinn, δηλαδή δαίμονα) σε άγιο, ο οποίος στη συνέχεια ταυτίστηκε με τα συγκεκριμένα ιερά πρόσωπα.^[29]

Κατά τον 21ο αιώνα η χρήση της λέξης «αράπης» στην ελληνική γλώσσα έχει αποκτήσει ρατσιστικές διαστάσεις^[30] όπως η αντίστοιχη χρήση της λέξης «nigger» στην αγγλική, καθώς αυτή είναι η ακριβής μετάφραση από τα ελληνικά στα αγγλικά σε σύγχρονα και μη κείμενα.^{[8][7][10][9]} Αρθρογράφοι και συγγραφείς έχουν εντοπίσει σειρά στοιχείων στη χρήση της λέξης μέσα στην ελληνική κουλτούρα, όπως αυτή διαμορφώθηκε τις δεκαετίες 1960-1980, με έντονα ρατσιστικά υπονοούμενα των οποίων ο προβληματικός-προσβλητικός χαρακτήρας δεν ήταν αρχικά εμφανής.^{[31][32][33][34][35][36][37]} Λόγω της επιρροής από άλλες κουλτούρες σχετικά με τη χρήση της αγγλικής λέξης «nigger», έχουν υιοθετηθεί αντίστοιχες αποστάσεις από την χρήση της λέξης «αράπης» με σκοπό την αποφυγή ρατσισμού απέναντι σε ιδιαίτερα σκουρόχρωμα άτομα.^[38] Κάποιοι συγγραφείς διατηρούν επιφυλάξεις για την ακριβή μετάφραση της λέξης, αλλά τονίζουν τον προσβλητικό και ρατσιστικό χαρακτήρα της λέξης «αράπης».^[39]. Η χρήση της αντίστοιχης λέξης (nigger) στην αγγλική γλώσσα αποτελεί ρατσιστική συκοφαντία και προσβολή.^{[40][41][42][43]}

Επίσης, η χρήση μαύρης μπογιάς στο πρόσωπο (blackface), που θεωρείται ακραίο ρατσιστικό φαινόμενο στις περισσότερες χώρες του δυτικού κόσμου, σχετίζεται άμεσα με το τρόπο αναπαράστασης του «αράπη» στην ελληνική κουλτούρα.^[44][45][46]

• Αραπιά

• Παροιμιώδεις φράσεις με τη λ. "αράπης". Κέντρον Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας, λήμμα «αράπης»