Afon Rhein

Math	y brif ffrwd, dyfrffordd, dyfrffordd cenedlaethol yn yr Almaen, afon
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynol	basn y Rhein, ffin Ffrain-yr Almaen, ffin y Swistir-Liechtenstein, ffin yr Undeb Ewropeaidd-y Swistir, ffin yr Almaen-Swistir, ffin Awstria-Swistir
Gwlad	Y Swistir, Awstria, Liechtenstein, yr Almaen, Ffrainc, Yr Iseldiroedd
Cyfesurynnau	51.9808°N 4.0931°E, 46.632513°N 8.67481°E, 47.6662°N 9.1786°E
Tarddiad	Tomasee
Aber	Môr y Gogledd
Dalgylch	185,000 cilometr sgwâr
Hyd	1,232.7 cilometr
Arllwysiad	2,200 metr ciwbic yr eiliad
Llynnoedd	Bodensee, Bregenzer Ach
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Afon 1,230 km (760 mi) o hyd yn Ewrop yw Afon Rhein (Almaeneg: Rhein, Iseldireg: Rijn, Ffrangeg: Rhin, Lladin: Rhenus). Mae'n tarddu yng Nghanton y Grisons y Swistir ac yn llifo tua'r Iseldiroedd i'r gogledd gan lifo i mewn i Fôr y Gogledd. Credir fod yr enw'n tarddu o'r gair Galeg Rēnos, sy'n golygu "llifo".

Gellir defnyddio llongau ar 883 km o'i hyd, ac o'r herwydd mae o bwysigrwydd economaidd mawr. Mae'n llifo trwy'r Swistir, Awstria, yr Almaen a'r Iseldiroedd, ac yn ffurfio'r ffîn rhwng un neu fwy o'r gwledydd hyn â Ffrainc a Liechtenstein. Mae basn y Rhein yn 198,735 km², yn cynnwys y cyfan o Lwcsembwrg a thannau llai o Wlad Belg a'r Eidal yn ogystal a'r gwledydd uchod.

Hi yw'r afon ail-hiraf yng Nghanolbarth a Gorllewin Ewrop (ar ôl Afon Donaw), tua 1,230 km,^[1]

Ymhlith y dinasoedd mwyaf a phwysicaf yr afon mae Cologne, Düsseldorf, Rotterdam, Strasbwrg a Basel .

Mae'r holl amrywiadau o'r enw Rhein mewn ieithoedd modern i gyd yn deillio o'r enw Galeg Rēnos Rēnos, a fentyyciwyd yn ddiweddarach gan y Rhufeiniaid i'r Groeg Ῥῆνος ( Rhēnos ) a'r Lladin Rhenus .

Mae'r enw Galeg Rēnos (Proto-Geltaidd neu gyn-Geltaidd ^[2] * Reinos ) yn perthyn i ddosbarth o enwau afonydd a adeiladwyd o'r gwreiddyn Proto-Indo-Ewropeaidd *rei- "i symud, llifo, rhedeg", a geir hefyd mewn enwau eraill fel y Reno yn yr Eidal. Mae'r holl amrywiadau o'r enw Rhein mewn ieithoedd modern i gyd yn deillio o'r enw Galeg Rēnos Rēnos, a fentyyciwyd yn ddiweddarach gan y Rhufeiniaid i'r Groeg Ῥῆνος ( Rhēnos ) a'r Lladin Rhenus .

Mae cenedl yr enw Celtaidd yma (yn ogystal â'i addasiad Groegaidd a Lladin) yn wrywaidd, ac mae'r enw'n parhau i fod yn wrywaidd mewn Almaeneg, Iseldireg, Ffrangeg ac Eidaleg.^[3]

Ceir tarddle'r Rhein yng nghanton Graubünden yn y Swistir, lle mae dwy afon yn tarddu yn yr Alpau, y Vorderrhein a'r Hinterrhein. Tardda'r Vorderrhein o Lyn Tuma ger Bwlch Oberalp, tra mae'r Hinterrhein yn tarddu yn rhewlif Paradies ger y Rheinquellhorn ger ffîn ddeheuol y Swistir. Mae un o'r nentydd sy'n ffurfio'r Hinterrhein yn tarddu yn y Val di Lei yn yr Eidal.

Yng nghanol Basel, y ddinas fawr gyntaf yng nghwrs y nant, mae'r "pen-glin Rhine"; mae hwn yn dro mawr, lle mae cyfeiriad cyffredinol Afon Rhein yn newid o'r gorllewin i'r gogledd. Yma mae'r Rhein Uchel yn dod i ben. Yn gyfreithiol, y Bont Ganolog yw'r ffin rhwng High a Rhine Uchaf. Mae'r afon bellach yn llifo i'r gogledd fel Rhein Uchaf trwy Wastadedd Rhein Uchaf, sydd tua 300 km o hyd a hyd at 40 km o led. Y llednentydd pwysicaf yn yr ardal hon yw'r Ill islaw o Strasbwrg, y Neckar yn Mannheim a'r Main ar draws o Mainz. Yn Mainz, mae Afon Rhein yn gadael Cwm Rhein Uchaf ac yn llifo trwy Fasn Mainz.

Mae hanner deheuol Afon Rhein Uchaf yn ffurfio'r ffin rhwng Ffrainc (Alsace) a'r Almaen (Baden-Württemberg). Mae'r rhan ogleddol yn ffurfio'r ffin rhwng taleithiau Almaeneg Rhineland-Palatinate yn y gorllewin ar y naill law, a Baden-Württemberg a Hesse ar y llaw arall, yn y dwyrain a'r gogledd. Un o nodweddion anghyffredin y ffin hon yw bod y rhannau o ddinas Mainz ar lan dde Afon Rhein wedi'u rhoi i Hesse gan y lluoedd meddiannu yn 1945.

Roedd y Rhein Uchaf yn dirwedd ddiwylliannol arwyddocaol yng Nghanolbarth Ewrop a oedd eisoes yn Hynafol ac yn ystod yr Oesoedd Canol. Heddiw, mae ardal Rhein Uchaf yn gartref i lawer o ddiwydiannau gweithgynhyrchu a gwasanaethau pwysig, yn enwedig yng nghanolfannau Basel, Strasbwrg a Mannheim-Ludwigshafen. Strasbwrg yw sedd Senedd Ewrop, ac felly mae un o'r tair prifddinas Ewropeaidd wedi'i lleoli ar y Rhein Uchaf.

Newidiwyd rhanbarth Rhein Uchaf yn sylweddol gan raglen sythu cwrs yr afon Rhine yn y 19g. Cynyddwyd cyfradd y llif a gostyngodd lefel y dŵr daear yn sylweddol. Tynnwyd canghennau marw gan weithwyr adeiladu a gwnaed yr ardal o amgylch yr afon yn fwy addas i bobl fyw ynddi pan orlifai, a gostyngodd y llifogydd yn sydyn. Ar ochr Ffrainc, cloddiwyd y Grand Canal d'Alsace, sy'n cario rhan sylweddol o ddŵr yr afon, a'r holl draffig. Mewn rhai mannau, mae pyllau gorlifo eitha mawr, er enghraifft, y Bassin de iawndal enfawr de Plobsheim yn Alsace.

Fel a nodwyd, mae'r Rhein Uchaf wedi mynd trwy newid sylweddol ers y 19g, a hynny o waith dyn. Er iddi gael ei haddasu ychydig yn ystod meddiannaeth y Rhufeiniaid, nid tan ymddangosiad peirianwyr fel Johann Gottfried Tulla y newidiodd ymdrechion moderneiddio sylweddol siâp yr afon. Roedd gwaith cynharach o dan Frederick Fawr yn amgylchynu ymdrechion i hwyluso llongau ac adeiladu argaeau i wasanaethu cludo glo.^[4] Ystyrir bod Tulla wedi dofi'r Rhein Uchaf, dofiad a oedd yn lleihau corsydd llonydd a oedd yn meithrin afiechydon a gludir gan ddŵr, gan wneud rhanbarthau'n well llefydd i fyw ynddyn nhw a lleihau amlder llifogydd uchel. Ychydig cyn i Tulla weithio ar ledu a sythu'r afon, achosodd y llifogydd trwm golledion sylweddol a bu farw llawer.^[5] Llofnodwyd pedwar cytundeb diplomyddol ymhlith llywodraethau gwladwriaethau'r Almaen a rhanbarthau Ffrainc yn delio â'r newidiadau a gynigiwyd ar hyd y Rhein, un oedd "y Cytundeb ar gyfer Cywiro llif y Rhein o Neuberg i Dettenheim" (1817), a oedd yn amgylchynu gwladwriaethau fel Bourbon Ffrainc a Breiniarllaeth Bafaria. Symudwyd dolenni, ystumiau, canghennau ac ynysoedd ar hyd y Rhine Uchaf er mwyn i'r afon fod yn syth ac yn unffurf.^[6] Bu cryn brotestio gan gan ffermwyr a physgotwyr a mynegwyd pryderon dybryd am ardaloedd pysgota gwerthfawr yn diflannu a thir fferm yn cael ei golli. Tra bod rhai ardaloedd wedi colli tir, gwelodd ardaloedd eraill gorsydd a gwlyptiroedd eraill yn cael eu draenio a'u troi'n dir âr.^[7]

Roedd gan brosiectau peirianneg cynnar y Rhein Uchaf broblemau hefyd, gyda phrosiect Tulla ar un rhan o'r afon yn creu dyfroedd gwyllt, ar ôl i Afon Rhein dorri i lawr o erydiad i graig serth.^[8]Lleddfodd y peiriannwyr y llifogydd a gan wneud cludiant ar hyd yr afon yn haws. Roedd y prosiectau gwladwriaethol hyn yn rhan o'r cynnydd technegol a oedd yn digwydd yn y wlad yr adeg honno, ochr yn ochr â'r chwyldro diwydiannol. Gellir cymharu'r gwaith hwn a gwaith Thomas Telford yn codi pontydd fel Pont y Borth a'r A5.

Gelwir y rhan o'r Rhein Uchaf i lawr yr afon o Mainz hefyd yn "Ynys Rhein". Yma ceir nifer o ynysoedd afonydd, a elwir yn lleol yn "Rheinauen".

Afon Rhein yw'r afon hiraf yn yr Almaen. Yma ceir ei phrif lednentydd, megis y Neckar, y Main ac, yn ddiweddarach, y Moselle, sy'n cyfrannu gollyngiad cyfartalog o fwy na 200 metr ciwb / eiliad. Mae gogledd-ddwyrain Ffrainc yn draenio i'r Rhein trwy'r Moselle a cheir afonydd llai yn draenio ucheldiroedd Vosges a Mynyddoedd Jura. Mae'r rhan fwyaf o Lwcsembwrg a rhan fechan iawn o Wlad Belg hefyd yn draenio i'r Rhein trwy'r Moselle. Wrth iddi agosáu at ffin yr Iseldiroedd, mae gan y Rhein ryddhad cymedrig blynyddol o 2,290 m ac mae ganddi led cyfartalog o 400 metr.

Rhwng Bingen am Rhein a Bonn, mae'r Rhein Ganol yn llifo trwy Geunant y Rhein, ffurfiant a grëwyd gan erydiad. Roedd cyfradd yr erydiad yn cyfateb i'r codiad yn y rhanbarth, fel bod yr afon wedi'i gadael ar ei lefel wreiddiol tra bod y tiroedd o'i hamgylch yn codi. Mae'r ceunant yn eithaf dwfn a dyma'r darn o'r afon sy'n adnabyddus am gestyll ar ei glannau a'i winllannoedd niferus. Mae'n Safle Treftadaeth y Byd UNESCO (2002) ac yn cael ei adnabod fel "y Rhein Rhamantaidd", gyda mwy na 40 castell a chaerau o'r Oesoedd Canol a llawer o bentrefi gwledig gwahanol iawn.

Terfyna Basn Mainz yn Bingen am Rhein mae'r Rhein yn parhau fel "Rhine Ganol" i mewn i Geunant y Rhein ym Mynyddoedd Llechi Rhenish. Yn y rhan hon mae'r afon yn disgyn o 77.4 m uwch lefel y môr i 50.4 m. Ar y chwith, mae cadwyni mynyddoedd Hunsrück ac Eifel, ar y dde Taunus a Westerwald. Yn ôl daearegwyr, crewyd ffurf y dyffryn cul gan erydiad yr afon tra bod y dirwedd o'i chwmpas yn cael ei chodi, fel nodwyd.

Y prif lednentydd yn yr adran hon yw'r Lahn a'r Moselle. Maent yn ymuno â'r Rhein ger Koblenz, i'r dde a'r chwith yn y drefn honno. Mae bron y cyfan o'r Rhein Ganol yn rhedeg yn nhalaith Breiniarllaeth-Rhineland yr Almaen (sef y Rhineland-Palatinate).

Y prif sectorau economaidd yn ardal y Rhein Ganol yw gwinwyddaeth a thwristiaeth. Ger Sankt Goarshausen, mae Afon Rhein yn llifo o amgylch y graig enwog Lorelei.

Mae'r Vorderrhein a'r Hinterrhein yn cyfarfod ger Reichenau, yn dal yng nghanton Graubünden, i ffurfi Afon Rhein, a elwir yr Alpenrhein yn y rhan yma. Llifa'r afon tua'r gogledd heibio Chur, ac mae'n ffurfio'r ffîn rhwng y Swistir a Liechtenstein, ac yna ag Awstria, gyda chanton St. Gallen ar y lan Swisaidd. Llifa i mewn i'r Bodensee, yna wedi gadael y llyn, mae'n llifo tua'r gorllewin fel yr Hochrhein. Ffurfia Raeadr y Rhein, cyn i Afon Aare ymuno â hi, gan fwy na dyblu ei llif. Ffurfia'r ffîn rhwng y Swistir a'r Almaen cyn troi tua'r gogledd ger Basel.

O Basel ymlaen, adwaenir yr afon fel yr Oberrhein. Mae'n llifo tua'r gogledd, gan ffurfio'r ffîn rhwng Ffrainc a'r Almaen. Llifa heibio dinas Strasbourg, cyn llifo i mewn i'r Almaen a thrwy dalaith ffederal Rheinland-Pfalz. Ger Mannheim mae Afon Neckar yn ymuno â hi, yna Afon Main gerllaw Mainz.

Ger Bingen mae'r Mittelrhein yn dechrau. Llifa'r afon trwy ddyffryn cul, gyda mynyddoedd yr Hunsrück a'r Eifel ar yr ochr chwith. Ger Koblenz mae Afon Moselle ac Afon Lahn yn ymuno â hi. Mae tyfu gwinwydd a thwristiaeth yn bwysig yn yr ardal yma, ac mae'r rhan rhwng Rüdesheim a Koblenz yn Safle Treftadaeth y Byd. Ger St. Goarshausen mae'r Rhein yn llifo heibio Craig y Lorelei.

Ger Bonn mae Afon Sieg yn ynuno â'r Rhein, a elwir yn awr y Niederrhein. Mae'r ardal yma yn un boblog a diwydiannol iawn. Llifa'r afon heibio Cwlen, Düsseldorf ac Ardal y Ruhr. Y porthladd pwysicaf yw Duisburg.

Mae'r afon yn awr yn cyrraedd yr Iseldiroedd, lle mae'n ffurfio delta mawr gydag Afon Meuse ac Afon Scheldt. Ceir rhwydwaith cymhleth o afonydd a chamlesi yma. Ychydig i'r dwyrain o Nijmegen ac Arnhem mae'r Rhein yn ymrannu'n ddwy gangen, Afon Waal a'r Pannerdensch Kanaal. Mae dwy ran o dair o'r dŵr yn llifo i afon Waal, yna trwy'r Merwede a'r Nieuwe Merwede cyn ymuno â'r Meuse ac ymlaen i'r môr. Mae'r Beneden Merwede yn gadael y brif afon i barhau fel Afon Noord, yna'n ymuno ag afon Lek i ffurfio'r Nieuwe Maas, sy'n llifo heibio Rotterdam i'r môr. Mae'r Oude Maas yn gadael y brif afon ger Dordrecht, cyn ail-ymuno â'r Nieuwe Maas i ffurfio Het Scheur.

Llifa'r traean arall o'r dŵr trwy'r Pannerdensch Kanaal, sy'n llifo i mewn i ddwy afon, y Nederrijn ("Rhein isaf") a'r IJssel. Llifa'r Nederrijn tua'r gorllewin, gan ddiweddu gerllaw Wijk bij Duurstede; oddi yno gelwir y brif afon yn Afon Lek, sy'n ymuno ag afon Noord. Llifa'r dŵr yn afon IJssel i'r gogledd-ddwyrain i mewn i'r IJsselmeer.

Defnyddir yr enw Rijn am nifer o afonydd sy'n llifo tua'r gorllewin o Wijk bij Duurstede, y Kromme Rijn ("Rhein Gam"), yna heibio Utrecht, y Leidse Rijn a'r Oude Rijn. Yn y cyfnod Rhufeinig, y rhain oedd prif afonydd delta'r Rhein, ond bellach nid o'r Rhein y maent yn cael eu dyfroedd.

Ceir cyfeiriadau niferus ar afon Rhenus yn y cyfnod clasurol. Ystyrid mai'r Rhein oedd y ffîn rhwng Gâl neu'r Celtiaid a'r Almaenwyr. Am gyfnod yn nheyrnasiad yr ymerawdwr Augustus, bu'r fyddin Rufeinig yn ymgyrch i'r dwyrain o'r Rhein, ond wedi i'r cadfridog Varus gael ei orchfygu gan Arminius ym Mrwydr Fforest Teutoburg, daeth y Rhein yn ffîn yr Ymerodraeth Rufeinig. Cedwid wyth lleng ar hyd y Rhein. Rhwng tua 14 OC a 180, roedd dwy leng yn Vetera (Xanten heddiw): I Germanica a XX Valeria; dwy leng yn oppidum Ubiorum (Cwlen heddiw):V Alaudae a XXI. Roedd un lleng, II Augusta, yn Argentoratum (Strasbourg), ac un, XIII Gemina, yn Vindonissa (Windisch), gyda dwy leng, XIV a XVI, yn Moguntiacum (Mainz).

Yn ddiweddarach, bu ymryson rhwng yr Almaen a Ffrainc, oedd yn dymuno cipio'r tiriogaethau Almaenig ar lan orllewinol y Rhein, a sefydlu'r afon fel y ffîn. Yn ystod un cyfnod o dyndra oherwydd hyn, yn 1840, cyfansoddwyd y gân wladgarol Almaeneg Die Wacht am Rhein ("Y Wyliadwriaeth ar y Rhein"), a ddaeth yn anthem genedlaethol de facto yr Almaen am gyfnod.

Yn y gerdd Nibelungenlied o'r Canol Oesoedd, ceir hanes yr arwr Siegfried sy'n lladd draig ar y Drachenfels ger Bonn ac am drysor Kriemhild a deflir i'r Rhein gan Hagen. Ysbrydolodd yr hanes yma yr opera Das Rheingold, rhan gyntaf cylch Der Ring des Nibelungen gan Richard Wagner.

Ceir hanesion am graig y Lorelei, lle mae'r afon yn culhau gan greu man peryglus i longau. Dywedir bod un o'r Nixe, ysbrydion y dŵr ar ffurf merch ieuanc brydferth, yn eistedd ar y graig ac yn canu. Roedd hyn yn swyno'r llongwyr nes i'w llongau daro yn erbyn y creigiau a chael eu dinistrio. Defnyddir yr hanes yng ngerdd enwog Heinrich Heine.

Mae'r Rhein yn llifo o'r Alpau i Fasn Môr y Gogledd. Mae daearyddiaeth a daeareg ei drobwynt heddiw wedi datblygu ers i'r orogeni Alpaidd ddechrau.

Yn ne Ewrop, cychwynodd hyn yng Nghyfnod Triasig y Cyfnod Mesosöig, gydag agoriad Cefnfor Tethys, rhwng y platiau tectonig Ewrasiaidd ac Affricanaidd, rhwng tua 240 CP a 220 CP (miliwn o flynyddoedd cyn y presennol). Mae Môr y Canoldir presennol yn disgyn o'r môr Tethys hwn sydd ychydig yn fwy. Tua 180 CP, yn y Cyfnod Jwrasig, fe newidiodd y ddau blat gyfeiriad a dechrau cywasgu llawr y Tethys, gan beri iddo gael ei dynnu o dan Ewrasia a gwthio i fyny ymyl y plât olaf yn Orogeni Alpaidd y Cyfnodau Oligosen a Mïosen. Daliwyd sawl microblat yn y wasgfa a'u cylchdroi neu fe'u gwthiwyd yn ochrol, gan gynhyrchu nodweddion unigol daearyddiaeth Môr y Canoldir: gwthiodd Iberia y Pyreneau; Yr Eidal, yr Alpau, ac Anatolia, gan symud i'r gorllewin, mynyddoedd Gwlad Groeg a'r ynysoedd. Mae'r cywasgiad a'r orogeni'n parhau heddiw, fel y dangosir wrth i'r mynyddoedd godi'n barhaus ychydig bach bob blwyddyn ac wrth i'r llosgfynyddoedd barhau i fod yn weithredol.

Yng ngogledd Ewrop, roedd Basn Môr y Gogledd wedi ffurfio yn ystod y cyfnodau Triasig a Jwrasig ac wedi parhau i fod yn fasn derbyn gwaddod ers hynny. Rhwng parth orogeni Alpaidd ac ymsuddiant Basn Môr y Gogledd, arhosodd ucheldiroedd a ddeilliodd o orogeni cynharach ( Variscan), fel yr Ardennes, Eifel a Vosges.

O'r Eosen ymlaen, achosodd yr orogeni Alpaidd i system rwyg o'r gogledd i'r de ddatblygu yn y parth hwn. Prif elfennau'r rhwyg hwn yw Graben Rhein Uchaf, yn ne-orllewin yr Almaen a dwyrain Ffrainc a Bae'r Rhein Isaf, yng ngogledd-orllewin yr Almaen a de-ddwyrain yr Iseldiroedd. Erbyn amser y Mïosen, roedd system afon wedi datblygu yn y Rhein Uchaf Graben, a barhaodd tua'r gogledd ac a ystyrir fel Afon Rhein gyntaf. Bryd hynny, nid oedd yn llifo o'r Alpau; yn lle hynny, draeniodd Afon Rhône ac Afon Donaw ochrau gogleddol yr Alpau.

Mae gwahanfa ddŵr (watershed) afon Rhein yn cyrraedd yr Alpau heddiw, ond ni ddechreuodd y ffordd honno.^[9] Yn y cyfnod Mïosen, cyrhaeddodd gwahanfa ddŵr afon Rhein i'r de, dim ond i fryniau Eifel a Westerwald, tua 450 cilometr (280 mi) i'r gogledd o'r Alpau. Yna draeniwyd yr Alpau gogleddol gan Afon Donaw.

Tua 2.5 miliwn o flynyddoedd yn ôl hyd at 11,600 o flynyddoedd yn ôl, dechreuodd yr Oesoedd Iâ. Ers oddeutu 600,000 o flynyddoedd yn ôl, mae chwe chyfnod rhewlifol mawr wedi digwydd, lle gostyngodd lefel y môr cymaint â 120 metr (390 tr) ac roedd llawer o'r ymylon cyfandirol yn agored. Yn y Pleistosen Cynnar, dilynodd y Rhein gwrs i'r gogledd-orllewin, trwy Fôr y Gogledd presennol. Yn ystod yr hyn a elwir yn rhewlifiant Anglian (~ 450,000  blwyddyn CP), cafodd rhan ogleddol Môr y Gogledd presennol ei rhwystro gan yr iâ a datblygodd llyn mawr, a orlifodd trwy y Mor Udd. Achosodd hyn i gwrs y Rhein gael ei ddargyfeirio trwy'r Mor Udd. Ers hynny, yn ystod amseroedd rhewlifol, roedd aber yr afon wedi'i lleoli ar y môr o Brest, Llydaw a daeth afonydd, fel Afon Tafwys ac Afon Seine, yn llednentydd i'r Rhein. Yn ystod cyfnodau rhyngrewlifol, pan gododd lefel y môr i oddeutu’r lefel bresennol, adeiladodd y Rhein deltâu yn yr hyn sydd bellach yn Iseldiroedd.

Roedd y cyfnod rhewlifol diweddaraf yn rhedeg o ~ 74,000 (CP= Cyn Presennol), tan ddiwedd y Pleistosen (~ 11,600 CP). Cafodd gogledd-orllewin Ewrop, ddau gyfnod oer iawn, gan gyrraedd uchafbwynt (ar ei oeraf) rhwng tua 70,000 CP a thua 29,000–24,000 CP. Mae'r cam olaf ychydig yn rhagddyddio'r oes iâ byd-eang olaf (sef yr hyn a elwir yn Uchafbwynt Rhewlifiant Diwethaf). Yn ystod yr amser hwn, llifodd Afon Rhein isaf yn fras i'r gorllewin trwy'r Iseldiroedd ac ymestyn i'r de-orllewin, trwy'r Môr Udd ac yn olaf, i Gefnfor yr Iwerydd. Roedd y Môr Udd, Sianel Iwerddon a mwyafrif Môr y Gogledd yn dir sych, yn bennaf oherwydd bod lefel y môr oddeutu 120 metr (389 tr) yn is na heddiw.

Nid oedd y rhan fwyaf o gwrs cyfredol y Rhein o dan y rhew yn ystod yr Oes Iâ ddiwethaf; er, mae'n rhaid mai rhewlif oedd ei ffynhonnell o hyd. Roedd twndra, gyda fflora a ffawna Oes yr Iâ, yn ymestyn ar draws canol Ewrop, o Asia i Gefnfor yr Iwerydd. Roedd hyn yn wir yn ystod yr Uchafbwynt Rhewlifiant Diwethaf, ca. 22,000–14,000 yr CP, pan orchuddiodd haenau iâ Sgandinafia, y Gwledydd Baltig, yr Alban a'r Alpau, ond gadawsant y bwlch rhyngddynt fel twndra agored. Cododd llwch o uwchbridd o wastadedd y de a Môr y Gogledd gan setlo ar lethrau'r Alpau, yr Mynyddoedd yr Wral a Dyffryn Rhein, gan wneud y cymoedd sy'n wynebu'r prifwyntoedd yn arbennig o ffrwythlon.

Wrth i ogledd orllewin Ewrop gynhesu'n araf o 22,000 o flynyddoedd yn ôl, dechreuodd isbridd wedi'i rewi a rhewlifoedd alpaidd estynedig doddi a thoddodd gorchuddion eira wedi yr un pryd. Cyfeiriwyd llawer o'r gollyngiad i'r Rhein a'i estyniad i lawr yr afon.^[10] Dechreuodd yr hinsawdd gynhesu'n gyflym a chafwyd newidiadau yn y llystyfiant, gan ddatblygu'n goedwigoedd agored, tua 13,000 CP. Erbyn 9000 roedd Ewrop yn llawn coedwigoedd. Gyda'r gorchudd iâ'n crebachu yn fyd-eang, cododd lefelau dŵr y môr gan ail-foddi'r Môr Udd a Môr y Gogledd. Gorlifodd dŵr tawdd tros arfordiroedd Ewrop.

Tua 11000 o flynyddoedd yn ôl, roedd aber y Rhein yng Nghulfor Dover. Roedd rhywfaint o dir sych yn parhau yn ne Môr y Gogledd, o'r enw Doggerland, gan gysylltu tir mawr Ewrop ag Ynysoedd Prydain. Tua 9000 o flynyddoedd yn ôl, cafodd y rhaniad olaf hwnnw ei lethu / dyrannu. Roedd dyn eisoes yn preswylio yn yr ardal pan ddigwyddodd y digwyddiadau hyn.

Ers 7500 o flynyddoedd yn ôl mae sefyllfa llanw, ceryntau a ffurfiau tir wedi ymdebygu i'r presennol. Gostyngodd cyfraddau codiad yn lefel y môr fel bod gwaddodiad naturiol gan y Rhein a phrosesau arfordirol yn gwneud iawn yn eang am gamweddau'r môr. Yn ne Môr y Gogledd, oherwydd ymsuddiant tectonig parhaus, mae'r morlin a gwely'r môr yn suddo ar gyfradd o tua 1-3 centimetr y ganrif.

Yn ystod ei chwrs o'r Alpau i Fôr y Gogledd, mae'r Rhein yn mynd trwy bedair gwlad ac yn ffurfio chwe ffin gwlad wahanol. Ar y gwahanol rannau:

• mae'r Rhein Anterior yn gorwedd yn gyfan gwbl o fewn y Swistir, tra bod o leiaf un llednant i Posterior Rhine, Reno di Lei yn tarddu o'r Eidal, ond nid yw'n cael ei hystyried yn rhan o'r Rhein go-iawn.
• mae'r Rhein Alpaidd yn llifo o fewn y Swistir tan Sargans, pan y daw'n ffin rhwng y Swistir (i'r gorllewin) a Liechtenstein (i'r dwyrain) tan Oberriet, ac nid yw'r afon byth yn llifo o fewn Liechtenstein. Yna daw'n ffin rhwng y Swistir (i'r gorllewin) ac Awstria (i'r dwyrain) tan Diepoldsau lle mae'r cwrs modern a syth yn mynd i mewn i'r Swistir, tra bod y cwrs gwreiddiol Alter Rhein yn troi i'r dwyrain ac yn parhau fel ffin y Swistir-Awstria tan y cymer yn Widnau. O'r fan hon mae'r afon yn parhau fel y ffin tan Lustenau, lle mae'r cwrs modern a syth yn mynd i mewn i Awstria (yr unig ran o'r afon sy'n llifo o fewn Awstria), tra bod y cwrs gwreiddiol yn troi i'r gorllewin ac yn parhau fel y ffin, tan y ddau. cyrsiau yn mynd i mewn i Lake Constance .
• mae hanner cyntaf Seerhein, rhwng rhan uchaf ac isaf Llyn Constance, yn llifo o fewn yr Almaen (a dinas Konstanz), a'r ail yw'r ffin Almaenig (i'r gogledd) - y Swistir (i'r de).
• rhannau cyntaf y Rhein Uchel, o Lyn Constance i Altholz, mae'r afon yn llifo yn y Swistir ac i mewn ac allan deirgwaith fel y ffin rhwng yr Almaen a'r Swistir. O Altholz yr afon yw ffin yr Almaen-Swistir tan Basel, lle mae'n mynd i mewn i'r Swistir am y tro olaf.
• y Rhein Uchaf yw'r ffin rhwng Ffrainc (i'r gorllewin) a'r Swistir (i'r dwyrain) am bellter byr, o Basel i Hunningue lle mae'n dod yn Franco (i'r gorllewin) ac Almaenig (i'r dwyrain) tan Au am Rhein. Felly, nid yw prif gwrs Afon Rhein byth yn llifo o fewn Ffrainc, er bod rhai camlesi'n gwneud hynny. O Au am Rhein mae'r afon yn llifo o fewn yr Almaen.
• mae'r Rhein Ganol yn llifo'n gyfan gwbl o fewn yr Almaen.
• mae'r Rhein Isaf yn llifo o fewn yr Almaen tan Emmerich am Rhein, lle mae'n dod yn ffin rhwng Yr Iseldiroedd (i'r gogledd) a'r Almaen (i'r de). Ym Millingen aan de Rijn mae'r afon yn mynd i mewn i'r Iseldiroedd.
• mae pob rhan o'r Delta Rhein yn llifo yn yr Iseldiroedd nes iddynt fynd i mewn i Fôr y Gogledd, IJsselmeer (IJssel) neu Haringvliet (Waal) ar arfordir yr Iseldiroedd.

• Berendsen, Henk J.A.; Stouthamer, Esther (2001). Palaeogeographic Development of the Rhine-Meuse Delta, The Netherlands. Assen: Koninklijke Van Gorcum. ISBN 90-232-3695-5. OCLC 495447524. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2008-12-24. Cyrchwyd 12 Chwefror 2009.
• Blackbourn, David (2006). The Conquest of Nature: Water, Landscape, and the Making of Modern Germany. London: Jonathan Cape. ISBN 0-224-06071-6. OCLC 224244112.
• Cohen, K.M.; Stouthamer, E.; Berendsen, H.J.A. (February 2002). "Fluvial Deposits As a Record for Late Quaternary Neotectonic Activity in the Rhine-Meuse Delta, The Netherlands". Netherlands Journal of Geosciences 81 (3–4): 389–405. doi:10.1017/S0016774600022678. ISSN 0016-7746.
• Frijters, Ine D.; Leentvaar, Jan (2003). Rhine Case Study (PDF). Technical documents in hydrology, no. 17. Paris: UNESCO International Hydrological Programme, (Rep. No. SC/2003/WS/54). OCLC 55974122.
• Gouw, M.J.P.; Erkens, G. (March 2007). "Architecture of the Holocene Rhine-Meuse delta (the Netherlands) – A result of changing external controls". Netherlands Journal of Geosciences 86 (1): 23–54. doi:10.1017/S0016774600021302. ISSN 0016-7746.
• Hoffmann, T.; Erkens, G.; Cohen, K.; Houben, P.; Seidel, J.; Dikau, R. (2007). "Holocene Floodplain Sediment Storage and Hillslope Erosion Within the Rhine Catchment". The Holocene 17 (1): 105–118. Bibcode 2007Holoc..17..105H. doi:10.1177/0959683607073287.
• Ménot, Guillemette; Bard, Edouard; Rostek, Frauke; Weijers, Johan W.H.; Hopmans, Ellen C.; Schouten, Stefan; Sinninghe Damsté, Jaap S. (15 Medi 2006). "Early Reactivation of European Rivers During the Last Deglaciation". Science 313 (5793): 1623–1625. Bibcode 2006Sci...313.1623M. doi:10.1126/science.1130511. PMID 16973877. https://archive.org/details/sim_science_2006-09-15_313_5793/page/1623.
• Roll, Mitch (2009). "Rhine River History and Maps". The ROLL "FAME" Family. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 23 Mawrth 2010. Cyrchwyd 29 Mawrth 2010.

• Rhein^{[dolen farw]} gyda mapiau a manylion llywio trwy'r adran Ffrangeg; lleoedd, porthladdoedd ac angorfeydd, gan awdur Inland Waterways of France, Imray
• Manylion llywio ar gyfer 80 o afonydd a chamlesi Ffrainc (adran gwefan dyfrffyrdd Ffrainc)
• Hen fapiau o'r Rhein, o Gasgliad Cartograffig Eran Laor, Llyfrgell Genedlaethol Israel