Disk uvećanja

Umjetnička adaptacija diska uvećanja dok rendgenskih dvostrukih zvijezda

Disk uvećanja (akrecioni disk, en. akkretion disc)[1] je proces gdje kosmički objekti usisavaju materiju iz okoline čime se njihova masa uvećava. Mlade tek nastale zvijezde privlače materiju iz interstelarne okoline, tačnije one materije koja još nije upotrebljena za rađanje zvijezde. Ovaj proces prisutan je i kod galaktičkih jezgri i time vjerovatno kod crnih rupa. Dinamika rotirajućeg diska materije ovisi o količini usisanog interstelarnog materijala i jačine magnetnog polja. Postojanje kataklizmičnih promjenjivih zvijezda, odnosno nova, usko je povezano s dvostrukim i rendgenskim dvostrukim zvijezdama.[2] Tzv. akretori mogu biti: bijeli patuljci, neutronske zvijezde, stelarne kao i supermasivne crne rupe. Tok materije naziva se akrecioni tok.

Uzrok i djelovanje

Smatra se da je svaki kosmički objekat u međudejstvu s okolinom. Okolina akretora nije prazna već ispunjena interstelarnom materijom. Svaki akretor je masivan s gravitacionim poljem (Njutnovi zakoni). Prema opštoj teoriji relativiteta masa iskrivljuje prostorvrijeme, time se akrecija smatra posljedicom geometrije prostora-vremena. Prema tome gravitacija je uzrok akrecije (diska uvećanja). Pojam usisavanja materije ne odigrava se kao kod usisivača s podpritiskom, već se radi o gravitaconoj sili.[3] Kretanje materije nije direktno usmjereno prema centru crne rupe već dolazi do njenog spiralnog kretanja. Temperatura u vanjskom dijelu iznosi nekoliko hiljada stepeni K a u unutrašnjem nekoliko stotina hiljada stepeni. Boja diska je u vanjskom dijelu crvena a u unutrašnjosti ultraljubičasta. Masa crne rupe može iznositi i do 100.000.000 Sunčevih masa.[4]

Detekcija

Akretori se smatraju najjačim izvorima zračenja u Svemiru. Materija u disku zagrijava se trenjem, prilikom čega nastaje toplotno zračenje. Pored toga moguća je pojava i ciklotronog kao i sinhotronog zračenja ukoliko postoji jako magnetno polje uz brze elektrone (rjeđe i protone). Zračenje djeluje na materiju kroz raspršivanje, apsorpciju i emisiju. Akrecija je bitan proces u fizici. Za razliku od termonuklearne reakcije, gdje se 0,7% mase pretvara u energiju, akrecija pretvara (Eddingtonova sjajnost) i do 42% materije u zračenje. Time su akretori najpoznatiji, pored GRB-s (Gamma-Ray-Outbursts), izvori zračenja u Svemiru. Uglavnom se ova dva izvora podrazumijevaju kada je riječ o najsvjetlijim objektima.

Poznati objekti

Literatura

  • Combes, Francoise; Haywood, Misha; Collin, Suzy; Durret, Florence; Guiderdoni, Bruno (2013.). Galaksije i kosmologija [Galaxies et cosmologie]. 3. Prevela:Bisera Cero. Sarajevo: Svjetlost. ISBN 978-2-7298-4083-9. Provjerite vrijednost datuma u parametru: |date= (pomoć)CS1 održavanje: ref=harv (link)

Reference

  1. ^ "Accretion disk | Astronomy & Formation Processes | Britannica". www.britannica.com (jezik: engleski). Pristupljeno 26. 2. 2024.
  2. ^ Astronomie - Planeten, Sterne, Galaxien. Mannheim: Der Brockhaus. 2006. str. 17. ISBN 3-7653-1231-2. Provjerite vrijednost datuma u parametru: |date= (pomoć)
  3. ^ Müller, Andreas (2007). "Akkretion". Spektrum der Wissenschaft. Pristupljeno 23. 5. 2017.
  4. ^ (Combes, Haywood, Collin, Durret, Guiderdoni i str. 57)
  5. ^ (Combes, Haywood, Collin, Durret, Guiderdoni i str. 74)

Vanjski linkovi