Лезгінскія мовы (лезгінская моўная група; таксама самурскія мовы^[1][2]) — галіна нахска-дагестанскіх моў^[3], якая ўключае дзевяць жывых (агульская, арчынская, будухская, крызская, лезгінская, рутульская, табасаранская, удзінская і цахурская) і адну мёртвую (агванская) мовы. Лезгінскія мовы з’яўляюцца самай паўднёвай галіной нахска-дагестанскай сям’і^[4]. Гістарычна яны распаўсюджаны на поўдні Дагестана і поўначы Азербайджана, а таксама прадстаўлены на ўсходзе Грузіі (удзінская мова).

Лік гаворачых на іх каля 882 100 чалавек (2017)^[5]. З пункту гледжання сацыялінгвістыкі лезгінскія мовы маюць вельмі розны статус: калі, напрыклад, на ўласна лезгінскай мове гаворыць больш за шэсцьсот тысяч чалавек і існуе шырокая літаратура, то на арчынскай мове, якая да 2006 года не мела пісьменства, гавораць толькі жыхары аднаго горнага паселішча.

Народнасці лезгінскай групы як па мове, так і ў этнакультурных адносінах блізкія з іншымі народамі Дагестана. Продкі гэтых народнасцяў гістарычна ўваходзілі ў склад шматплемяннога дзяржаўнага аб’яднання — Каўказскую Албанію, і былі вядомыя пад агульным імем «лекаў»^[6][7][8] або «албанаў» (не блытаць з балканскімі албанцамі)^[9].

Паводле МСЭ, народнасці лезгінскай моўнай групы былі вядомыя як «лезгіны»^[10], а па асманскіх крыніцах як «lezgi»^[11].

Навукоўцы разглядаюць адрозненні як вынік агульнага паходжання ад адной прамовы, на якой размаўлялі продкі сучасных лезгінскіх народаў некалькі тысяч гадоў таму^[12].

У дарэвалюцыйнай літаратуры пад назвай «лезгінскія» часам памылкова фігуравалі розныя дагестанскія мовы. Ё. А. Гюльдэнштэт (1745—1781), апісваючы падарожжа па Каўказе, прывёў наступны пералік моў: «Лезгінскія: анцугская, джарская, хунсагская, дзідойская»^[13]. Першыя тры з’яўляюцца гаворкамі аварскай, а апошняя — адной з моў авара-анда-цэзскай галіны. Класіфікацыя, прапанаваная Ё. А. Гюльдэнштэтам, тут жа апынулася памылковай^[13]. Таксама ён памылкова ў склад аварцаў уключыў лезгінамоўныя грамадствы Ахтыпара і Рутул^[14]. Яшчэ адна памылковая класіфікацыя была дадзена Клапротам, які пад назвай «лезгінскія» мовы вызначыў аварскую, акушынскую (даргінскую), казікумухскую (лакскую) і іншыя^[15].

У Спісе народнасцяў СССР, складзеным у 1927 годзе па матэрыялах Камісіі па вывучэнні племяннога складу насельніцтва СССР і сумежных краін, мовы агулаў, арчынцаў, будугаў, джэкаў^{[заўв 1]}, крызаў, рутульцаў, табасаран, удзінаў, хапутцаў^{[заўв 2]}, хіналугцаў і цахураў адзначаны як прыналежныя да «лезгінскай (кюрынскай) групы»^[16].

Па класіфікацыі нямецкага мовазнаўцы А. Дыра кюрынская падгрупа дзеліцца на дзве часткі^[17]:

• самурская: агульская, уласна кюрынскі (альбо лезгінская), рутульская, табасаранская, удзінская і цахурская мовы;
• шахдагская: будухская, джекская (альбо крызская), гапутлінская^{[заўв 3]} і хіналугская мовы.

Савецкі мовазнаўца Р. М. Шаўмян, які абследаваў у 1937 годзе гільскую гаворку лезгінскай і шахдагскую мовы, у адным са сваіх артыкулаў выказаў меркаванне, што тэрмін «шах-дагская падгрупа» няслушны, паколькі ім нельга разам аб’яднаць мовы (крызскую і будухскую з аднаго боку і хіналугскую з другога), якія розныя на ўзроўні лексікі і граматыкі^[18].

Мовы лезгінскай групы інакш таксама называюць самурскімі^[19]. У залежнасці ад класіфікацыі дадзенае азначэнне ўключае розны пералік моў. Так, па прыблізнай схеме дагестанскіх моў, апісанай у Літаратурнай энцыклапедыі А. Л. Шамхалавым, вылучаецца лезгінская група, якая складаецца з лезгінскай, табасаранскай і самурскай (агульскай, будугскай, джэкскай, крызскай, рутульскай, удзінскай, хапутлінскай, хіналугскай і цахурскай) моў^[20]. Тое самае паўтарае 1-е выданне ВСЭ^[21] (дзе сустракалася таксама найменне «кюрынская моўная група»^[22][23]).

Па 2-му выданню ВСЭ «самурскія мовы» складаюцца з агульскай, арчынскай, рутульскай, табасаранскай, цахурскай і шахдагскіх моў (будухскай, джэкскай і хіналугскай), але без уключэння удзінскай^[19].

Па класіфікацыі, распрацаванай рускім мовазнаўцам М. Трубяцкім, склад лезгінскіх моў наступны^[17]:

• самурская група
  • паўночна-ўсходняя падгрупа (агульская, кюрынская і табасаранская);
  • паўднёва-ўсходняя падгрупа (будухская, джэкская, рутульская і цахурская);
• арчынская мова;
• удзінская мова;
• хіналугская мова.

У цяперашні час ў складзе лезгінскіх мовы вылучаюцца наступныя групы^[3]:

• арчынская мова
• удзінская мова
• усходнелезгінская падгрупа
  • лезгінская
  • табасаранская
  • агульская
• рутульска-цахурская падгрупа
  • рутульская
  • цахурская
• шахдагская
  • крызская
  • будухская

Чатыры падгрупы ўтвараюць так званую ўласна лезгінскую групу, супрацьпастаўленую удзінска-агванскай групе. Такім чынам, удзінская мова (і яе продак агванская мова) займае ў складзе групы найбольш перыферыйнае становішча: ён раней за ўсё аддзяліўся ад пралезгінскай мовы (па розных ацэнках, 3-3,5 тыс. гадоў таму)^{[заўв 4]}.

Па найбольш сучаснай класіфікацыі 2018 года хіналугская мова не прызнаецца часткай лезгінскай галіны, а ўтварае асобную галіну ў складзе нахска-дагестанскай (усходнекаўказскай) моўнай сям’і^{[крыніца?]}.

Лезгінскія мовы распаўсюджаны, пераважна, у паўднёвай частцы Дагестана і паўночных раёнах Азербайджана^[3]. Удзінскі прадстаўлены ў Грузіі.

Сярод лезгінскіх моў ядзерную групу (яна ж самурская) складаюць сем моў, якія аб’ядноўваюцца ва ўсходнелезгінскую (агульская, лезгінская і табасаранская), заходнелезгінскую (рутульская і цахурская) і паўднёвалезгінскую (будухская і крызская) падгрупы. Астатнія дзве мовы (арчынская і ўдзінская) у генетычным і арэальным плане ўмоўна можна разглядаць як «перыферыйныя». Гэтыя дзве мовы раней за астатнія аддзяліліся ад пралезгінскай мовы, і калі арчынская выкарыстоўваецца на даволі значнай адлегласці ад «ядзернай» зоны (сяло Арчыб), то на ўдзінскай гавораць на самым поўдні лезгінамоўнай вобласці (пасёлак Нідж). Яшчэ адна мова — агванская (каўказска-албанская) — з’яўляецца мёртвай^[4].

У геаграфічным плане мовы пашыраны наступным чынам:

• Табасаранская мова ахоплівае два раёны Дагестана — Табасаранскі і Хіўскі^[25]. Яна дзеліцца на паўночную і паўднёвую гаворку, прычым паўднёвая з некаторымі складнікамі паўночнай лягла ў аснову літаратурнай мовы^[25].
• Асноўным арэалам агульскай мовы з’яўляецца Агульскі раён; на ёй таксама гавораць у некалькіх сялібах у Курахскім раёне^[26].
• На рутульскай мове размаўляюць у Рутульскім раёне Дагестана і ў Шэкінскім раёне (сяліба Шын^[en]) Азербайджана^[26].
• Цахурская мова распаўсюджана ў заходняй частцы Рутульскага раёна Дагестана, а таксама ў сумежных Закатальскім і Кахскім раёнах Азербайджана^[26].

Пераважная большасць лезгінскіх моў маюць дыялекты, якія часам адрозніваюцца вельмі моцна (аж да адсутнасці ўзаемаразумення), як паўночны і паўднёвы дыялекты табасаранскага, уласна агульскі і кашанскія дыялекты агульскага, мухадскі і барчынска-хноўскі дыялекты рутульскага.

У моўным стаўленні лезгінскія мовы досыць паслядоўна ўвасабляюць «усходнекаўказскі стандарт» — багаты кансанантызм, вялікі лік склонаў, эргатыўная будова сказа і іншае.

Фанетычная сістэма адрозніваецца складаным кансанантызмам: так, у большасці моў адзначаюцца увулярныя, фарынгальныя і ларынгальныя зычныя (у арчынскай маюцца таксама бакавыя зычныя, як і ў авара-анда-цэзскіх мовах). Для змычных уласціва чацвярычнае супрацьпастаўленне: звонкія — прыдыхальныя глухія — непрыдыхальныя глухія — абруптыўныя.

b, d, g

pʰ, tʰ, kʰ

p, t, k

pʼ, t’, k’

Арфаграфічна абруптывы абазначаюцца з выкарыстаннем дадатковага знака — «палачка», як у пӏ, тӏ, кӏ.

Марфалагічна лезгінскія мовы адносяцца ў асноўным да аглютынатыўнага тыпу, што найбольш відавочна ў скланенні назоўнікаў. Апроч звычайных для еўрапейскіх моў склонаў тыпу давальнага ў лезгінскіх прысутнічае мноства так званых мясцовых (лакацыйных, прасторавых) склонаў, паказчыкі якіх звычайна складаюцца не з аднаго суфікса, а з двух ці трох. Першым ідзе суфікс, які паказвае на месцазнаходжанне (лакалізацыю) якога-небудзь аб’екта адносна арыенціра: ён паказвае, ці знаходзіцца аб’ект усярэдзіне, каля, над ці пад арыенцірам і т. п. Другі паказчык ідзе за першым і паведамляе пра тое, ці знаходзіцца аб’ект адносна арыенціра нерухома (у спакоі) або ж рухаецца, і калі так, то ў які бок — ад арыенціра або па кірунку да яго. Кожны з паказчыкаў лакалізацыі (якіх можа быць каля 5-7), як правіла, можа спалучацца з любым паказчыкам кірунку (якіх звычайна бывае 2-3): такім чынам узнікае вялікая колькасць спалучэнняў, дзякуючы якім пры дапамозе адной словаформы можна выказаць досыць складаныя прасторавыя адносіны. Напрыклад, сэнс «з-пад стала», які ў беларускай мове выяўляецца словазлучэннем са складанай падставай «з-пад» і формай слова «стол» у родным склоне, у лезгінскай будзе выражацца адным словам: столдикай, члянімае на марфемы стол-ди-к-ай. Тут суфікс лакалізацыі -к- паказвае на тое, што суб’ект знаходзіцца пад некаторым арыенцірам («пад сталом»), а суфікс кірунку -ай- выказвае значэнне аддалення ад дадзенага арыенціра; пры дапамозе ж суфікса -ди- утвараецца так званая ўскосная аснова назоўніка — ад яе вытворны ўсе склоны, акрамя назоўнага.

Большасці лезгінскіх моў уласціва ўзгадненне па катэгорыі класа назоўніка. Як правіла, назоўнікі падзяляюцца на чатыры класы: 1) назвы асоб мужчынскага полу, 2) назвы асоб жаночага полу, 3) назвы жывёл і некаторых прадметаў, 4) назвы неадушаўлёных прадметаў і з’яў (размеркаванне назваў прадметаў паміж 3-м і 4-м класамі з’яўляецца дастаткова складаным і дрэнна прадказальным). Самі назоўнікі па класе звычайна ніяк не маркіраваныя, аднак у залежнасці ад таго, да якога класа адносіцца назоўнік, які стаіць у сказе ў назоўным склоне, іншыя словы ў гэтым сказе (дзеяслоў, прыметнік, часам таксама прыслоўе) атрымліваюць пэўны паказчык — прэфікс або суфікс, а ў некаторых выпадках інфікс.

Катэгорыя класа цалкам страцілася ў лезгінскай, агульскай і удзінскай мовах, у паўднёвай гаворцы табасаранскай. Пра існаванне катэгорыі класа ў агванскай нічога не вядома. Пры гэтым у удзінскай адушаўлёнасць выяўляецца па ўзгадняемасці ў множным ліку^[27], у лезгінскай некаторыя неадушаўлёныя назоўнікі адносяцца да singularia і pluralia tantum^[28], а ў агульскай адушаўлёнасць—неадушаўлёнасць адрозніваецца па спалучальнасці з дзеясловамі ў каўзатыўных канструкцыях^[29].

У удзінскай і табасаранскай мовах развілося асабовае дапасаванне. Паказчыкі 1-й і 2-й асобы ўзыходзяць у гэтых мовах да асабістых займеннікаў.

Сярод часовых форм дзеяслова ў лезгінскіх мовах пераважаюць аналітычныя канструкцыі — звычайна гэта спалучэнні дзеепрыслоўя, дзеепрыметніка або інфінітыва з дзеясловамі «быць» або «становіцца». У дзеясловаў супрацьпастаўляюцца асновы закончанага і незакончанага трывання.

Уласцівай асаблівасцю словаўтварэння з’яўляецца наяўнасць дзеяслоўных прыставак з прасторавымі значэннямі; звычайна гэта той жа набор значэнняў, што і ў прасторавых склонаў: «унутры», «зверху», «знізу» і т. п. У адрозненне ад беларускай мовы, у лезгінскіх дзеяслоўнае трыванне незалежнае ад наяўнасці ці адсутнасці прыстаўкі: яе прыбаўленне не мяняе трыванне дзеяслова, так што прыставачны дзеяслоў (як і зыходны дзеяслоў без прыстаўкі) мае абедзве трывальныя асновы.

Сінтаксічна лезгінскія мовы, як і іншыя прадстаўнікі нахска-дагестанскай сям’і, адносяцца да моў эргатыўнага ладу. Парадак слоў у цэлым вольны, з перавагай як нейтральнага парадку «дзейнік — дапаўненне — выказнік» (SOV).

У лексіцы лезгінскіх моў мноства запазычанняў з усходніх моў, перш за ўсё з арабскай, персідскай і цюркскіх (асабліва азербайджанскай)^[30]. Пачынаючы з канца XIX стагоддзі з’явілася таксама вялікая колькасць рускіх запазычанняў.

• Лезгинские языки / Алексеев М. Е. // Лас-Тунас — Ломонос. — М. : Большая Российская энциклопедия, 2010. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов; 2004—). — ISBN 978-5-85270-350-7.
• Касьян А. С. К формальной генеалогической классификации лезгинских языков (Северный Кавказ) // Вопросы языкового родства. — 2014. — № 11. — С. 63—80.
• Kassian A. Towards a Formal Genealogical Classification of the Lezgian Languages (North Caucasus): Testing Various Phylogenetic Methods on Lexical Data // PLoS ONE 10(2): e0116950. doi:10.1371/journal.pone.0116950

• Алексеев М. Е. Вопросы сравнительно-исторической грамматики лезгинских языков. Морфология. Синтаксис. — М.: Наука, 1985.
• Загиров В. М.. Историческая лексикология языков лезгинской группы. — Махачкала: Дагучпедгиз, 1987. — 141 с.
• Мейланова У. А. Очерки лезгинской диалектологии. — М.: Наука, 1964.
• Талибов Б. Б. Сравнительная фонетика лезгинских языков. — М.: Наука, 1980.

• Лязгінская група: лексічныя спісы, форма запроса, крыніцы ў Глабальнай лексікастатыстычнай базе даных