templo romano (es), sitio arqueológico romano (es), atraición turística, basílica menor, edificio religioso reutilizado (es), estructura arquitectónica romana (es), museo religioso (es), museo nacional italiano (es), archaeological artifact museum (en), historical civil building museum (en) y museo del ministerio de Cultura italiano (es)
El Panteón d'Agripa o Panteón de Roma (n'italianu: Il Pantheon) ye un templu de planta circular alzáu en Roma por Adriano, ente los años 118 y 125 d. C. dafechu construyíu sobre les ruines del templu alzáu nel 27 e.C. por Agripa, destruyíu por una quema nel añu 80, dedicáu a tolos dioses (la pallabra panteón, d'orixe griegu significa «templu de tolos dioses»).[1] Na ciudá, ye conocíu popularmente como La Rotonda (la Rotonna), d'ende'l nome de la plaza en que s'atopa.
El panteón de Agripa
El Panteón nun grabáu de Giovanni Battista Piranesi de 1756.Inscripción nel frisu del pórticu.
M·AGRIPPA·L·F·COS·TERTIVM·FECIT
Marcus Agrippa, Luciī fīlius, consul tertium, fēcit
'Marcu Agripa, fíu de Lucio, cónsul per tercer vegada, (lo) fixo'
Esta ye la inscripción que puede lleese nel frisu del pórticu d'entrada. Atribúi la construcción del edificiu a Marcu Vipsanio Agripa, amigu, xeneral y xenru del emperadorAugusto. El tercer consuláu de Agripa indícanos l'añu 27 a. C. Amás, Dión Casio #encuadrar ente les obres realizaes por Agripa na zona de Roma conocida como'l campu de Marte en 25 a.[2]C.
Mientres sieglos pensóse qu'esta inscripión faía referencia al edificiu actual. Sicasí, tres les investigaciones efectuaes por Chedanne nel sieglu XIX súpose qu'en realidá, el templu de Agripa foi destruyíu, y que l'esistente anguaño ye una construcción realizada en tiempos d'Adriano.[3]
El templu
Los restos descubiertos a finales del sieglu XIX dexen saber que'l templu orixinal guardaba poques semeyances col actual. Lo que güei ye un pórticu d'entrada foi orixinalmente la fachada d'un templu períptero. La primitiva entrada efectuase pol llau opuestu, escontra'l sur, yá que na rotonda actual había una plaza circular porticada. Al otru llau d'esa plaza atopaba la basílica de Neptunu.
El primer templu yera rectangular, cola cella dispuesta transversalmente, al igual que nel templu de la Concordia del Foru romanu, o nel pequeñu templu de Veiove na llomba del Campidoglio. Taba construyíu con bloques de travertino y revistíu en mármol. Tamién se sabe que los capiteles yeren de bronce y que la decoración incluyía cariátides y estatues fronteres. Nel interior del pronaos había dos tales estatues d'Augusto y Agripa.
Por Dión Casio sabemos que la denominación de Panteón nun yera la oficial del edificiu, y que la intención de Agripa yera la de crear un cultu dinásticu, probablemente dedicáu a los proteutores de la gens Julia: Marte, Venus y el Divus Iulius, esto ye, Julio César divinizado.
L'edificiu sufrió daños por una quema nel añu 80, de los que foi reparáu por Domiciano, anque sufrió una nueva destrucción en tiempos de Traxanu, nel añu 110.
El panteón construyíu por Adriano
Planta.
En tiempos d'Adriano l'edificiu foi dafechu construyíu. El so nome nun apaez nes inscripciones debíu al refugu d'esti emperador a que'l so nome figurara nes obres llevaes a cabu sol so mandatu, bien al contrariu que'l so predecesor Traxanu. Les marques de fábrica atopaes nos lladriyos correspuenden a los años 123–125, lo que dexa suponer que'l templu foi inauguráu pol emperador mientres la so estancia na capital ente 125 y 128. Anque nun se sabe con certidume quién foi l'arquiteutu, el proyeutu suelse atribuyir a Apolodoro de Damascu.
Camudóse la orientación respeuto del panteón precedente, yá que s'asitió la fachada principal escontra'l norte. L'edificiu quedó compuestu por una columnata a manera de pronaos, una amplia cella redonda y una estructura prismática entemedia. El gran pronaos y la estructura d'unión cola cella ocuparon per completu l'espaciu del templu anterior, ente que la rotonda foi construyida sobre l'espaciu de la plaza augustea que dixebraba'l panteón de la basílica de Neptunu. Delantre del templu edificóse una plaza porticada en trés de los sos llaos y pavimentada con llábanos de travertino.
Carauterístiques
La construcción d'una amplia sala redonda con un pórticu rectangular, conformáu como un templu clásicu, ye una innovación na arquiteutura romana. El modelu d'espaciu circular cubiertu por una bóveda utilizárase pola mesma dómina nes grandes sales termales, pero yera una novedá usalo nun templu. L'efectu de sorpresa al cruciar l'estragal de la puerta debía de ser notable.
La construcción d'una cúpula semiesférica sobre un tambor circular yera típicu de l'arquiteutura de la dómina. Reparase na Villa Adriana en Tívoli, nes termes de Agripa, les termes de Caracalla, y polo xeneral nes sales de los primeros tiempos del imperiu. Les pechinas nun se xeneralizaríen hasta una dómina más tardida, en tiempos de Diocleciano.
L'espaciu internu de la rotonda ta constituyíu por un cilindru cubiertu por una semiesfera. El cilindru tien un altor igual al radiu, y l'altor total ye igual al diámetru, polo que puede inscribise una esfera completa nel espaciu interior. El diámetru de la cúpula ye de 43,44 m (150 pies), lo que la convierte na mayor cúpula de formigón en masa de la hestoria. La cúpula de la Basílica de San Pedro foi construyida un pocu más pequeña.
El pronaos
La cobertoria del pronaos.
El pronaos octástilo, con ocho columnes na fachada, y con cuatro columnes nos llaterales, mide 34,20x15,62 m, y alcuéntrase 1,32 m sobre'l nivel de la plaza, de cuenta que s'apuerta xubiendo cinco gradies. L'altor total del orde ye de 14,15 m y los fustes tienen un diámetru de 1,48 m na base.
El frisu contién la inscripción de Agripa en lletres de bronce. Nel arquitrabe grabóse darréu una segunda inscripción relativa a la restauración acometida en tiempos de Septimio Severu.[4] El frontón debía de tar decoráu con estatues de bronce, fondiaes con pernos, y güei perdíes. Pola posición de los furos #especular con que pudo ser la figura d'una águila coles ales esplegaes.
Nel interior, dos files de cuatro columnes estremen l'espaciu en tres naves, la central y más amplia conduz a la gran puerta d'accesu a la cella, ente que los dos llaterales terminen en dos amplios nichos que debíen d'allugar estatues de César Augusto y de Agrippa, treslladaes dende l'edificiu vieyu. El fuste de les columnes taba fechu de granitu gris (na fachada) o colloráu, provenientes de les canteres d'Exiptu. Tamién los pórticos qu'arrodiaben la plaza yeren de granitu coloráu, anque de menor dimensión. Los capiteles corintios, les bases y los elementos de trabazón son de mármol pentélico, proveniente de Grecia. La última columna del llateral oriental, perdida nel sieglu XV, foi sustituyida por otra de granitu gris en tiempos d'Alejandro VII. La columna del estremu oriental de la fachada foi igualmente sustituyida con un fuste de granitu coloráu sol pontificáu d'Urbanu VIII. D'esta miente modificóse l'alternanza de colores orixinal.
La cubierta a dos agües ta soportada por cerchas de madera, sofitaes sobre una estructura muraria que sofita per mediu d'arcos nes columnes. La cobertoria orixinal taba formada por cerchas de bronce, con perfiles en forma d'O, según describió Andrea Palladio. Una versión diz que fueron expoliadas pol papa Urbanu VII, que mandó fundiles pa fabricar cien cañones pal Castiellu Sant'Angelo. Otra versión asegura que'l Papa Urbanu VIII mandó fundir el bronce del techu por que fuera emplegáu nel baldaquino de San Pedro. El pavimentu ye de pieces de mármol de color, asitiaes formando círculos y cuadraos.
El cuerpu entemediu
Alzáu y seición.
El cuerpu entemediu que coneuta'l pronaos cola cella ta construyíu n'opera latericia, y consta de dos grandes machones adosaos a la cella. Los machones flanquean el pasu d'accesu a la rotonda, que ye l'allongamientu de la nave central del pronaos. Per otra parte, ente los machones y la cella queda un espaciu residual nel que s'alluguen dos escaleres d'accesu a la parte cimera de la cúpula.
Al esterior, la estructura tien el mesmu altor del cilindru de la rotonda, y tenía de tener un revestimiento en estuco y morteru güei sumíu. Sobre esti cuerpu esiste un segundu frontón de lladriyu, d'un altor mayor que la del pórticu d'entrada, y que se prevía que se viera solo dende gran distancia. Les llinies de cornisa, que percuerren l'esterior de la rotonda marcando los pisos, siguen nesti cuerpu ensin solución de continuidá.
La diferencia de nivel ente los dos frontones fixo suponer que'l pronaos taba previstu de mayores dimensiones, con columnes de 50 pies d'altu (14,80 m), mayores inclusive que les del accesu norte del foru de Traxanu. El proyeutu hubo de ser modificáu, al nun podese suministrar columnes de tan grandes dimensiones.
L'interior de la rotonda
Interior.Interior de la cúpula.Interior de la cella.
Nel nivel inferior ábrense siete amplies exedras, de planta trapecial y semicircular alternativamente. Los nichos tán enmarcaos por un orde de pilastres y de columnes, con un entablamento corríu en tol perímetru, sacante nes exedra de la exa principal. Nestes, cubiertes por aciu bóvedes, el entablamento atáyase yá que les columnes entemedies nun son necesaries. Ente les exedras, nos paños de muriu entemedios, apaecen edículos con capialzados triangulares y circulares alternaos.
Nun segundu nivel, dende'l entablamento hasta la imposta de la bóveda, hai una fila de ventanes. Estes ventanes, qu'abren a una galería cimera, coinciden en vertical colos nichos y los edículos. La decoración romana orixinal foi sustituyida nel sieglu XVIII pola que puede vese anguaño, realizada probablemente ente los años 1747-1752. El sector sudoccidental sufrió delles restauraciones, non del tou apoderaes, qu'alteriaron l'aspeutu inicial.
El pavimentu de la rotonda ye llixeramente convexu, cola parte central 30 cm más alta que'l perímetru, por que l'agua qu'ente pol óculo fluya escontra la canal asitiada en tol perímetru. El revestimiento ye de baldoses con un diseñu de cuadraos nos que s'inscriben alternativamente cuadraos y círculos más pequeños.
La cúpula
La cúpula ta formada nel interior con cinco files de casetones, qu'escayen en tamañu escontra'l centru, onde ta furada por un óculo de 9 m de diámetru. Dicha ventana circular permanez abierta, y per ella entra la lluz; El óculo taba arrodiáu per una cornisa de bronce afitada a la cúpula na última fila de casetones. Les oquedades na fábrica suxeren que tanto los casetones como l'espaciu entemediu taben forraos de bronce.
Al esterior, la cúpula arrinca d'una sobreelevación del muriu, a 8,40 m percima del arranque interior de la bóveda. Atópase articulada per mediu de siete anillos superpuestos, l'inferior de los cualos caltién inda'l revestimiento de mármol. El restu atopábase cubrir por planches de bronce dorao, güei perdíu a esceición del perímetru del óculo, inda nel llugar. Planchar de bronce fueron arrincaes nel añu 663 por orde de Constante II, emperador de Bizancio, y asitióse una cubierta nueva de plomu en 735. Otru elementu que refuerza la idea de perfeición ye que l'altor de la última cornisa segunda, onde arrinca la bóveda, ye xusto la metá del altor dende'l puntu más altu de la bóveda al suelu, y curiosamente ésta coincide col diámetru (pudiendo inscribir nel interior de la construcción una esfera completa perfecta).
Téunica constructiva
Panorámica de Roma cola cúpula.Na parte trasera pueden trate los arcos enfiñíos nel muriu.
Les téuniques constructives romanes dexaron a la cúpula aguantar diecinueve siglos ensin necesidá de reformes o refuerzos. Son dellos los factores téunicos responsables de que la cúpula llegara hasta los nuesos díes en perfectes condiciones.
La cúpula ye semiesférica, formada de formigón con cascotes de tufu y escoria volcánica. Les partes esternes de la cúpula forraronse con opera latericia (formigón con parés de lladriyu). Tamién s'utilizaron lladriyos bipedales en capes horizontales, a manera d'aniellos.[5] Taba reforzada conformando un sistema de nervios (paralelos y meridianos, como amuesa la forma de los casetones). Foi construyida por aciu socesivos aniellos concéntricos de formigón, resultando una estructura autoportante, yá que al cuayar cada aniellu, puede desmontase l'andamiaxe y dar en hormigonar el siguiente aniellu. Por ello, el óculo nun se cai", como pensó Brunelleschi cuando entró, yá que na so dómina solo utilizábense sistemes de construcción pa cúpules por aciu dovelas sofitaes en cimbles de madera.
La cúpula sofita sobre un gruesu muriu cilíndricu d'opera latericia, na que se prauticaron abertures correspondiéndose colos trés niveles compositivos. En parte, estes abertures yeren funcionales, yá que conformaben les exedras, pero sobremanera yeren estructurales, porque formaben una estructura interna d'arcos de descarga. Estos arcos, resistentes y flexibles, formen un armazón que ye visible na paré trasera agora que se perdió'l revestimiento orixinal. Choisy describe refechamente esti procesu constructivu.
Tocantes a la composición del formigón romanu, el cementu venía entemecíu en pequeñes cantidaes drenando d'esta miente l'agua sobrante. Nel formigón modernu, cuanta más agua #emplegar nel amasáu, mayor ye la porosidá una vegada que l'agua se evapora, amenorgándose la capacidá resistente. Asina se consiguía esaniciar parcial o totalmente les burbuyes d'aire que de normal se formen mientres el cuayáu, confiriendo al material una resistencia notable. El formigón arramau en delgaes capes, alternándoles con filaes horizontales de piedra. Al ser asitiáu en pequeñes cantidaes, amenórgase la retracción del cementu, y por tanto la posibilidá d'asientos o agrietamientos.
Per otra parte, buscóse amenorgar el pesu de la cúpula por dos medios: allixerando los materiales (en llugar del travertino emplegáu na cimentación, na cúpula utilizó piedra pómez), y amenorgando pasu ente pasu la espesura del pulgu muraria escontra riba (dende 5,90 m primeramente hasta 1,50 m). Amás, los nichos, galeríes y ventanes practicaes nos murios, según los casetones y el óculo de la bóveda, dispuestos ente los arcos principales, allixeren la construcción nes zones de rellenu.
Historia posterior
Interior del Panteón.
Sabese d'un arreglu realizáu por Antonino Pío. Per otra parte, una inscripción de menores dimensiones recuerda otra restauración al cargu de Septimio Severu en 202.[4]
L'edificiu salvose de la destrucción a principios de la Edá Media, porque l'emperador bizantín Foques dono al papa Bonifacio IV nel añu 608, que lo tresformó n'ilesia cristiana (Santa María de los Mártires).[6] Ye'l primer casu d'un templu paganu convertíu al cultu cristianu. Por esta razón foi l'únicu edificiu de l'Antigua Roma que permaneció intactu y n'usu ininterrumpíu.
Nel sieglu XV, el panteón ye arriquecíu con frescos: el más notable'l de L'Anunciación de Melozzo da Forlì, asitiáu na primer capiya a la derecha de la entrada. En 1435 llevóse a cabu la baltadera de les
construcciones medievales amiestes. A partir de la Renacencia'l panteón ye utilizáu como sede de l'Academia de los Virtuosos de Roma, sirviendo de sepulcru a grandes artistes italianos como Rafael o Vignola.[7] Nel sieglu XVII añadiose a los llaos del frontón dos campanarios, obra de Gian Lorenzo Bernini, bautizaos popularmente como oreyes de pollín, y esaniciaos en 1893.
El rei Víctor Manuel II, el so fíu Humberto I y la so esposa Margarita reposen nuna de les capiyes del Panteón. Estes tumbes son calteníes por voluntarios d'organizaciones monárquiques. Esisten continuos discutinios alrodiu de si tendríen de treslladase los restos, debíu al comportamientu de la Casa de Saboya nel cursu de los dos guerres mundiales.
Anque'l Panteón ye un monumentu que los sos gastos de caltenimientu cuerren a cargu del Ministeriu de Bienes Culturales d'Italia, sigue siendo una ilesia na que se celebren mises (principalmente de la forma estraordinaria del ritu romanu) y sobremanera bodes. Esiste una tradición na que'l día de Pentecostés, a mediudía, lláncense miles de pétalos de roses coloraes dende la llinterna de la cúpula del Panteón mientres un coru canta l'himnu Veni Creator Spiritus. Esti xestu recuerda la venida del Espíritu Santu en forma de llingües de fueu sobre los apóstoles, y a dichu ritual asisten cientos de persones cada añu.
La Rotonda diseñada por Thomas Jefferson na Universidá de Virginia.
El Panteón tuvo una enorme trescendencia na arquiteutura occidental. Mientres la Renacencia, los artistes y arquiteutos que volvieron los güeyos escontra l'antigüedá clásica nun podíen pasar por altu unu de los edificios más bellos y meyor calteníos de toa Roma. Brunelleschi estudió'l Panteón pa la construcción de la cúpula del Duomo de Florencia, puntu de partida de l'arquiteutura renacentista. Bramante y Miguel Ángel recrearonlo n'obres como'l Templete de San Pietro in Montorio o la Basílica de San Pedro. Mientres el neoclasicismu italianu, Antonio Canova proyeutó un templu en Possagno, la so ciudá natal, basándose nel diseñu del Panteón.
La so influencia déxase notar n'Inglaterra y América del Norte, sobremanera gracies a Andrea Palladio, que foi bien asonsañáu hasta'l sieglu XIX. Munches sales cíviques, universidaes y biblioteques reutilicen la forma de cúpula con pórticu: la ilesia del campusantu monumental de Staglieno, la Ilesia de San Francisco de Paula en Nápoles, la villa Capra de Vicenza, la rotonda de Thomas Jefferson de la Universidá de Virginia, la biblioteca de la Universidá de Columbia, l'edificiu principal de la National Gallery de Washington o la Biblioteca del Estáu de Victoria en Melbourne.
_-_Dome_interior.jpg)
