El so primer poema en gallegu apaeció en 1862, nel Álbum de la Caridá editáu pol indianu José Pascual López Cortón, arrexuntando tolos poemes participantes nos primeres Xuegos Florales de Galicia. Titulábase "A Campana de Anllóns (El cantar d'un Brigante)". En 1877 publica Rumores de los pinos, coleición de ventiún poemes (ocho en castellán, once en gallegu y dos billingües) que va sirvir darréu de base a les sos Queixumes dos pinos (1886). Queixumes conserva del llibru anterior los once poemes en gallegu y los dos billingües, pero añader agora setenta y ocho poemes gallegos nuevos.
Amás d'estes obres, Eduardo Pondal dexó una amplia producción inédita, ente la que se cunta'l poemariu "Vos Eoas", un cantar épico al descubrimientu d'América claramente inspiráu en "Vos Lusiadas" de Luís de Camões. Nél tamién hai referencies a Homero y Tasso, reflexando asina l'amplitú de la so cultura lliteraria.
En Vos Eoas trabayó Pondal a lo llargo de tola so vida lliteraria. Sicasí, yá por causa d'una voluntá -realmente patolóxica- de correición, yá tamién por dificultaes editoriales, lo cierto ye que la obra nun foi editada en vida del poeta. Darréu, motivaciones de calter ideolóxicu -el supuestu "españolismu" de los versos en teórica contradicción col "nacionalismu" del conxuntu de la so producción- tán probablemente na base de que la versión definitiva del testu nun fuera nunca publicada y sí permaneciera desconocida na sede de la Real Academia Gallega hasta la so "remanecimientu" y posterior publicación y estudiu (Manuel Ferreiro, Manuel Forcadela y Xosé Ramón Pena) nel añu 2005.
Sicasí, del analís lleváu alantre polos investigadores citaos, deduzse que nun esiste nenguna contradicción ente esta obra —que Pondal y los sos correlixonarios consideraron siempres como'l testu decisivu del poeta— y les demás que llevó a cabu. Otra manera, en Vos Eoas, Pondal lleva alantre una perfecta simbiosis ente'l mundu míticucelta y la voluntá rexeneracionista d'España. La figura de Colón —a quien Pondal fai gallegu, siguiendo les tesis de García de Regar, Constantino Horta, etc.— como héroe, al tiempu, gallegu, español y universal entiesta esa voluntá pondaliana: Galicia, trubiecu de Colón, hai de volver apaecer nel tiempu presente y futuro como l'espaciu privilexáu pal renacer d'España y d'Iberia. Cantando asemeyáu epopeya en llingua gallega, Pondal quería demostrar la validez del idioma pa les más difíciles pruebes y enfotos tal que él mesmu escribió nel prólogu de la so obra. D'esta manera cumplirá'l vieyu suañu: "La lluz va venir pa la caduca Iberia de mano de los fíos de Breogán". Colón, el más preclaro d'ellos, ye l'encargáu de llevar la lluz redentor del Cristianismu al Nuevu Mundu. El poema conclúi indicando que tal fechu, tal destín enxamás va poder yá ser borráu de la hestoria. Como la mesma obra, en llingua gallega, que Pondal dedicólu.
En 1890 el músicu Pascual Veiga pidirá-y una lletra pa una obra que pretendía presentar a un certame en La Coruña. Eduardo Pondal compón pa la ocasión el poema "Vos Pinos", que les sos dos primeres estrofes van formar parte de la lletra de la melodía. Anque la obra nun llega a estrenase'l poema va apaecer publicáu esi mesmu añu nun folletu del certame, según en dellos periódicos gallegos de la emigración cubana. En 1907 la composición de Veiga va ser estrenada en L'Habana y considerada dende entós Himnu de Galicia. En 1981 va ser llegalizada como himnu oficial pol Estatutu de Galicia.
Dende 1935 (edición de la Real Academia Galega) esi poema integróse, xunto con otros inéditos, nes ediciones de "Queixumes dos Pinos".
Pondal ye'l máximu esponente de la lliteratura del rexonalismu gallegu. Idealiza'l pasáu célticu de Galicia, qu'él imaxina llibre ya independiente y como apenes queden muertes d'esta dómina, inspirar nes fontes clásiques de la invasión romana, nos poemes ossiánicos de James McPherson, en delles cites del Leabhar Gabala y nes investigaciones de Manuel Murguía y Benito Vicetto. El simbolismu del celtismu dientro de la poesía de Pondal ye claru: según los celtes combatieron heroicamente la invasión romana, los gallegos tienen de tomar el so exemplu y combatir igualmente la opresión castellana. Coles mesmes la so poesía incorpora un enclín helenista, que entronca col so enfotu de crear una llírica culta. Los mito creaos por Pondal basar en dos arquetipo: el Héroe y el Bardu.
Tamién ye interesante como poeta llíricu. Xunto cola naturaleza, y los paisaxes de la so tierra natal (la contorna de Bergantiños), l'amor ye otra de les claves de la so poesía.
Utilizó una llingua aristocratizante, fuxendo de la llingua coloquial ya incorporando a la so léxicu y al so sintaxis numberosos cultismo. Pa esto sirvióse de les sos fondes conocencies de les llingües clásiques, unviándose tamién n'ocasiones a la llingua portuguesa. Ye famosa la so frase nel llechu de muerte "déstesme unha lingua de ferro, devólvovos unha lingua de ouro" ("diéraisme una llingua de fierro, devuélvovos una llingua d'oru").
El significáu políticu de la obra de Pondal foi oxetu de munches teoríes y discutinios. Per una parte ye indiscutible qu'apela a conceutos raciales pa devolver l'arguyu al pueblu gallegu, según pa faer de menos a los castellanos, a los que considera invasores del so país. A pesar d'esto'l so ideariu políticu personal siempres tuvo más próximu a un socialismu emerxente, como demuestra la so participación nel llacuada de Conxo y el so compromisu estéticu cola idea de la llibertá del home. Nun hai qu'escaecer que nel momentu históricu nel que se desenvuelve la so obra, les teoríes raciales, non yá nun fueron desacreditadas, sinón que son profusamente emplegaes pol romanticismu européu como una espresión más del Volkgeist ("espíritu del pueblu" n'alemán), especialmente naquellos países que vivíen un conflictu nacional.
Per otra parte el so ideariu en rellación a la cuestión territorial paecía más próximu a un iberismo federal qu'a un nacionalismu gallego entá por surdir. Pondal espresa repetidamente'l so sentimientu d'hermandá col pueblu portugués, y la so simpatía pol catalanismu. Per otra parte el poema "Vos Eoas" fala d'una xesta, el descubrimientu del mundu, qu'atañe a tolos pueblos ibéricos.
Morrió en La Coruña, nel hotel "La Luguesa", en 1917 y ta soterráu nel campusantu de San Amaro d'esta ciudá.
Diversos músicos y grupos gallegos usaron poemes sos como lletra. Ente ellos el grupu de música folk Na Lúa y el cantante Juan Pardo, que punxo música a dellos poemes sos nel discu Galicia miña nai dos dous mares.
Eduardo Pondal, Poesía galega completa. Edición de Manuel Ferreiro Fernández. Cuatro volúmenes: 1. Queixumes dos pinos; 2. Poemes impresos; 3. Poemes manuscritos. 4. Vos Eoas.Santiago de Compostela, 1995-2005.
