Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Iste articlo ye sobre un municipio y ciudat en a Ribera Navarra; ta atros usos, se veiga Tudela (desambigación).
Tenemos bels arabismos interesans pa reconstruir a historia fonetica d'o navarro-aragonés: Almajares, Muga del Almajar, Almajar, lo prato, que en 1256 ye rechistato como Almalchal. Atros microtoponimos interesants son crucillada (1215), Carrera Meyana/Carrera Mediana/Carrera Meana u mesmo a calle Carrera.
En 1999, en una excavacions arqueolochicas en o cerro de Santa Barbara, a man d'o casco viello de Tudela, bi troboron restos arqueolochicos d'un poblato celtiber, d'a misma tipolochía que l'amaniato chacimiento celtiber de Corz, a 25 km de distancia. Sindembargo, Claudio Ptolomeu charra d'una ciudat clamata Muscaria, en ista redolada, que beluns relacionan con Tudela, y que, seguntes pareix, sería una ciudat bascona. Sindembargo, Ptolomeu situaba ista ciudat entre Tarraga y Segia (a primera, seguntes bellos autors, ye a ciudat que bi ha en o pueyo en os Banyals d'Uncastiello; a segunda ye l'actual Exeya d'os Caballers).
Imperio Romano
Tamién bi ha restos d'a presencia de l'Imperio Romano, en forma de ceramica, en o pueyo que domina Tudela, mostrando asinas a presencia ininterrumpita de población en o lugar en ista epoca.
Dominio andalusí
Dimpués d'a invasión islamica d'a peninsula iberica, a redolada de Tudela quedó en mans d'a familia d'os Banu Qasi, una familia d'orichen hispano-godo convertita a lo Islam. Ista familia teneba connexions con os primers reis d'o reino de Pamplona, pero en 802Amrus ben Yusuf, que yera o gubernador andalusí d'a Marca Superior, establió una nueva ciudat fortificata en l'actual Tudela (clamata Al-Tutili), ta cosirar y controlar as penetracions d'o reino pamplonés enta o sud. Ista ciudat s'establió encara que en o mesmo lugar ya i existiba una chicota comunidat musulmana, profitando d'as condicions esfensivas de Tudela, con o suyo pueyo en a marguin sud d'o río Ebro. A nueva ciudat se convertió a escape en un important centro economico, politico y militar, con a suya huerta de regano contino con as auguas d'o Ebro.
Conquiesta cristiana
En 1119 o reiAlifonso I O Batallero conquirió a ciudat de Tudela, y l'adhibió a o reino aragonés-navarro, y li atorgó o Fuero de Nachera y o Fuero de Sobrarbe ta contribuir a augmentar a suya población cristiana, convertindo-se en a capeza d'una merindat (a suya sucesora ye hue a Merindat de Tudela). Sindembargo, luego de la muerte d'Alifonso, a nobleza tudelana no aceptó a o suyo chirmán Remiro como rei, preferindo, como os nobles navarros, a García Remíriz, que yera fillo d'un borde de Sancho I d'Aragón y V de Navarra. Tudela se separó asinas d'a Corona d'Aragón, en adhibiendo-se ta cutio a Navarra.
A luenga predominant actual en Tudela ye un castellano con caracters rechionals propios d'a Ribera Navarra y Aragón y que se remontan a l'antigo romanz navarro-aragonés que se i parlaba. Bi ha neoparlants d'o basco u conoixedors d'esta luenga pero en un numero muito chicot.
En a Baixa Edat Meya yera oficial o romanz navarro-aragonés, que se feba servir pa escribir textos oficials como o mesmo Fuero de Tudela. Una d'as primeras muestras claras de romanz navarro como elementos romances en textos latinos se troba en Tudela:
illa parte quantum abed in uilla et in almunias et in sotos et in campos [...] et illas aquas quomodo las solebas aber in tempo de mauros. Dedi precium CCC solidos de dineros et I gequa. Saniho Fortunihones, iusticia (Tudela 1127).
Tudela atrayeba una inmigración basca, gascona y chodiga que s'asimilaba lingüisticament a los parlants d'o romance autoctono. Sobre a parla medieval navarro-aragonesa de Tudela se puet interpretar como una supervivencia d'o mozarabe local d'a Val de l'Ebro que se charraba en Tudela, Tarazona, Borcha, Zaragoza, ecetra, diferent d'atras parlas mozarabes peninsulars pero no guaire diferent d'o romanz navarro-aragonés d'os conquiridors cristianos navarros y aragoneses, que lo farían cambear un poquet.
