Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
O suyo nombre antigo yera Garumna, formato por una radiz preindoeuropea gar- (piedra) y por o sufixo -onna, con significato d'augua u río; significa asinas río u torrent en terreno pedregoso.
En aragonés encara s'alza tamién iste significato d'a parola, decindo garonas a os ríos u barrancos de montanya, que a sobén gosan estar furos, con muitas penyas y piedras y que gosan baixar a garonadas.
O río naixe en o glaciar d'Aneto en o Pireneu aragonés, por un curioso fenomeno karstico descubierto en 1931 por cheologos franceses, se fica por o Forau d'Aigualluts y reapareixe en a Val d'Arán, en o Pireneu occitán, a on que recullindo atras auguas d'o Plan de Beret forma a Garona. Fluye val entabaixo, pasa por Vielha y, ya en territorio francés, dentra en a rechión de l'Alta Garona pasando por Tolosa, a suya capital. Astí chira enta ponient y o curso se diriche enta Bordeus a on que desemboca en un amplo delta ubierto a o golfo de Bizcaya u de Gascunya.
A lo largo d'o suyo recorrito a corrient d'a Garona aumenta por a contrebución hidrica de tres afluents prencipals: o río Arièja, o río Tarn y o río Òlt. Ya amán d'a mar, en a redolada de Bordeus, as auguas d'a Garona se troban con las d'o Dordonya formando entre os dos o delta d'a Gironda que tien mas de 100 kilometros de largaria.
O curioso fenomeno d'o suyo naiximiento a piez de l'Aneto en Ribagorza (Uesca) fue descubierto por un grupo de cheologos dirichidos por o espeleologo francés Norbert Casteret. En 1931 tintó de verde as auguas que se meten por o Forau d'Aigualluts que dimpués reapareixioron en o cauz conoixito d'a Garona en a Val d'Arán.
A Garona ye un d'os pocos ríos d'o mundo que tien onda de marea (tidal bore u mascaret). Os surfers pueden remontar a onda de marea dica o lugar de Cambes, a cuasi 100 kilómetros d'a costa de l'oceano Atlantico. Tamién tien iste fenomeno o Dordonya.
