Die apartheidstelsel in Suid-Afrika is deur die onderhandelinge tussen 1990 en 1994 en deur die stappe van die De Klerk-regering beëindig. Hierdie onderhandelinge het plaasgevind tussen die regerende Nasionale Party, die African National Congress en 'n wye verskeidenheid ander politieke organisasies. Onderhandelinge het plaasgevind teen die agtergrond van politieke geweld in die land, insluitend bewerings van 'n staatsgeborgde derde mag wat die land destabiliseer. Die onderhandelinge het gelei tot die eerste nie-rassige verkiesing van Suid-Afrika, wat deur die African National Congress gewen is.

Die Konvensie vir 'n Demokratiese Suid-Afrika (KODESA) was deel van 'n reeks onderhandelige wat tot die oorgang na ‘n demokrasie met universele stemreg gelei het.

Apartheid was 'n stelsel van rassediskriminasie en segregasie uitgevoer deur die Suid-Afrikaanse regering en op alle vlakke van die samelewing in stand gehou. Dit is in 1948 geformaliseer en vorm 'n raamwerk vir politieke en ekonomiese oorheersing deur die blanke bevolking en beperk die politieke regte van die swart meerderheid.

Tussen 1960 en 1990 is die African National Congress en ander hoofsaaklik swart opposisie-politieke organisasies verban. Terwyl die Nasionale Party swart teenkanting teen apartheid aktief teengestaan het, is die meeste leiers van die ANC en ander opposisieorganisasies óf doodgemaak, in die gevangenis óf hulle het in vrywillige ballingskap gegaan.

Die toenemende plaaslike en internasionale druk op die regering, sowel as die besef dat apartheid nie vir ewig met geweld gehandhaaf kan word nie en ook nie deur die opposisie omvergewerp kon word sonder aansienlike lyding nie, het uiteindelik beide kante na die onderhandelingstafel gelei. Die Slag van Cuito Cuanavale het 'n geleentheid geskep om die omstandighede moontlik te maak vir 'n onderhandelde skikking, soos erken deur dr Niël Barnard van die Nasionale Intelligensiediens (NID).^[1]

Op 4 Januarie 1974 vergader Harry Schwarz, leier van die liberaal-hervormende vleuel van die Verenigde Party, met Gatsha (later Mangosuthu) Buthelezi, hoof van die uitvoerende raad van die swart tuisland KwaZulu, en onderteken 'n vyfpuntplan vir rasse-vrede in Suid-Afrika, wat bekend gestaan het as die Mahlabatini-geloofsverklaring.

In die verklaring word gesê dat "die situasie van Suid-Afrika op die wêreld sowel as interne gemeenskapsverhoudinge volgens ons mening 'n aanvaarding van sekere fundamentele konsepte vir die ekonomiese, sosiale en grondwetlike ontwikkeling van ons land moet hê". Die doel van die verklaring was om 'n bloudruk vir die regering van Suid-Afrika te bied vir rassevrede in Suid-Afrika. Dit het 'n beroep op onderhandelinge met alle mense gedoen om grondwetlike voorstelle op te stel wat die geleentheid bied vir almal met 'n Handves van Regte om hierdie regte te beskerm. Dit het voorgestel dat die federale konsep die toepaslike raamwerk is om sodanige veranderinge te kan plaasvind. Dit het ook bevestig dat politieke verandering op nie-gewelddadige wyse moet plaasvind.^[2]

Die verklaring was die eerste van sulke ooreenkomste deur erkende swart en wit politieke leiers in Suid-Afrika wat hierdie beginsels bevestig. Die verbintenis tot die vreedsame strewe na politieke verandering is verklaar in 'n tyd toe nie die Nasionale Party nóg die African National Congress op soek was na vreedsame oplossings of dialoog nie. Die verklaring is deur die Engelssprekende pers bekend gemaak as 'n deurbraak in rasseverhoudinge in Suid-Afrika. Kort nadat dit uitgereik is, is die verklaring deur verskeie hoofministers van die swart tuislande onderskryf, waaronder Cedric Phatudi (Lebowa), Lucas Mangope (Bophuthatswana) en Hudson Nisanwisi (Gazankulu).^[3] Ondanks aansienlike steun van swart leiers, die Engelssprekende pers en liberale figure soos Alan Paton, het die verklaring sterk opposisie van die Nasionale Party, die Afrikaanse pers en die konserwatiewe vleuel van Harry Schwarz se Verenigde Party uitgelok.^[4]

Die heel eerste vergaderings tussen die Suid-Afrikaanse regering en Nelson Mandela is deur die Nasionale Intelligensiediens gelei onder leiding van Niël Barnard en sy adjunk-direkteurgeneraal, Mike Louw. Hierdie vergaderings was geheim van aard en is ontwerp om begrip te ontwikkel of daar voldoende gemeenskaplike gronde vir toekomstige vredesonderhandelinge was. Namate hierdie vergaderings ontwikkel het, het 'n mate van vertroue ontwikkel tussen die sleutelrolspelers (Barnard, Louw en Mandela).^[5] Ten einde toekomstige samesprekings te vergemaklik, terwyl geheimhouding nodig is om die proses te beskerm, het Barnard gereël dat Mandela in 1982 van Robbeneiland na die Pollsmoor-gevangenis verskuif word. Dit het Mandela gemakliker akkommodasie gebied, maar ook toegang tot hom verleen op 'n manier wat nie die kontak in gedrang kon bring nie. Barnard het dus 'n aanvanklike ooreenkoms in beginsel bemiddel oor wat bekend gestaan het as "gesprekke oor gesprekke". Dit was op hierdie stadium dat die proses verhef is van 'n geheime betrokkenheid na 'n meer openbare betrokkenheid.

Die eerste minder tentatiewe vergadering tussen Mandela en die Nasionale Party-regering het plaasgevind terwyl P. W. Botha Staatspresident was. In November 1985 het minister Kobie Coetsee Mandela in die hospitaal ontmoet terwyl Mandela vir prostaat probleme behandel is, maar daar is min werklike vordering gemaak, en die vergaderings het tot enkele jare later geheim gebly.^[6]

Terwyl die geheime samesprekings vrugte afgewerp het en die politieke gesprekke begin plaasvind het, het die Nasionale Intelligensiediens van 'n sentrale rol in die proses onttrek en na 'n nuwe fase van operasionele ondersteuningswerk oorgegaan. Hierdie nuwe fase is ontwerp om die openbare mening oor 'n onderhandelde oplossing te toets. Die kern van hierdie beplanning was 'n inisiatief wat bekend geword het in die Veiligheidsmagkringe as die Dakar Safari, waar 'n aantal prominente meningsvormers uit die Afrikanergroep met die African National Congress in Dakar, Senegal en Leverkusen, Duitsland, betrokke was by geleenthede wat deur 'n instituut gereël is, die Instituut vir Demokratiese Alternatiewe in Suid-Afrika (IDASA).^[7] Die operasionele doelstelling van hierdie vergadering was nie om die menings van die akteurs self te verstaan nie - dit was op hierdie stadium welbekend in strategiese bestuurskringe - maar eerder om die publieke mening te beoordeel oor 'n beweging weg van die vorige sekuriteitsposisie van konfrontasie en onderdrukking tot 'n nuwe doktriene gebaseer op betrokkenheid en akkommodasie.^[5]

Toe F.W. de Klerk in 1989 president word, kon hy voortbou op die vorige geheime onderhandelinge met die gevange Mandela. Die eerste belangrike stappe in die rigting van formele onderhandelinge het in Februarie 1990 plaasgevind toe De Klerk in sy toespraak by die opening van die parlement die herroeping van die verbod op die African National Congress (ANC) en ander verbode organisasies aangekondig het, en die vrylating van die ANC-leier, Nelson Mandela ná 27 jaar tronkstraf.

Die onderhandelinge het begin met 'n vergadering tussen die African National Congress en die Suid-Afrikaanse regering op 4 Mei 1990 in die presidensiële woning, Groote Schuur.

Dit het gelei tot die Groote Schuur-minuut, 'n verbintenis tussen die twee partye tot die oplossing vir die bestaande klimaat van geweld en intimidasie, sowel as die opheffing van praktiese hindernisse vir onderhandeling, insluitend immuniteit teen vervolging vir die terugkeer van ballinge en die vrylating van politieke gevangenes.

Op 6 Augustus 1990 het die Suid-Afrikaanse regering en die African National Congress die konsensus uitgebrei om verskeie nuwe punte in te sluit. Hierdie Pretoria-minuut het die opskorting van die gewapende stryd deur die ANC en sy militêre vleuel Umkhonto we Sizwe ingesluit, asook dat die noodtoestand tot 'n einde gebring word.

Die Nasionale Vredesakkoord van 14 September 1991 was 'n kritieke stap in die rigting van formele onderhandelinge. Dit is onderteken deur verteenwoordigers van sewe-en-twintig politieke organisasies en nasionale en tuislandregerings en het die weg voorberei vir die KODESA-onderhandelinge.

Die Konvensie vir 'n Demokratiese Suid-Afrika (KODESA), onder voorsitterskap van die regters Michael Corbett, Petrus Shabort en Ismail Mahomed, het op 20 Desember 1991 met 'n plenêre sitting begin, byna twee jaar na die ontbanning van politieke partye en die vrylating van Nelson Mandela. Die eerste sessie het 'n paar dae geduur, en werkgroepe is aangestel om spesifieke kwessies te hanteer. Hierdie werkgroepe het hul onderhandelinge die volgende maand voortgesit. Die onderhandelinge het in die Wêreldhandelsentrum in Kempton Park plaasgevind.

Negentien groepe is by KODESA verteenwoordig, waaronder die Suid-Afrikaanse regering, die Nasionale Party, die African National Congress, die Inkatha Freedom Party, die Demokratiese Party, die Suid-Afrikaanse Kommunistiese Party, die South African Indian Congress, die Kleurling Arbeidersparty, the Indiese Nasionale Volksparty en Solidariteit Party, en die leiers van die nominaal onafhanklike bantustans van Transkei, Ciskei, Bophuthatswana en Venda.

Die regse wit Konserwatiewe Party en die linkse Pan Africanist Congress het KODESA geboikot. Mangosuthu Buthelezi, leier van die Inkatha-vryheidsparty, het persoonlik nie deelgeneem nie omdat sy eis vir bykomende afvaardigings van die tuisland KwaZulu en die Zoeloe-koning Goodwill Zwelithini van die hand gewys is. Die IVP is gevolglik by KODESA deur Frank Mdlalose verteenwoordig.

In die periode tussen KODESA I en KODESA II vroeg in 1992 het die Nasionale Party drie tussenverkiesings aan die Konserwatiewe Party verloor. De Klerk het aangekondig dat 'n 'slegs blankes' referendum gehou sal word oor die hervorming en onderhandeling. Die resultaat was 'n oorwinning vir die 'ja'-kant, met meer as 68% van die kiesers wat vir die voortsetting van die hervormings en onderhandelinge gestem het.

KODESA II (die tweede voltallige sitting) het in Mei 1992 plaasgevind. In Junie 1992 het die Boipatong-slagting plaasgevind, met 45 inwoners van Boipatong wat deur veral Zoeloe-hostel-inwoners vermoor is. Mandela het De Klerk se regering van medepligtigheid by die aanval beskuldig en die ANC aan die onderhandelinge onttrek, wat tot die einde van KODESA II gelei het.

Die ANC het in plaas daarvan met 'n program van "rollende massa-aksie" begin, wat tot die Bhisho-slagting in September 1992 gelei het, toe die leër van die nominaal onafhanklike "tuisland" van Ciskei op protesoptogte gevuur het en 29 doodgeskiet het. Dit het 'n nuwe dringendheid gebring vir die soeke na 'n politieke skikking.

Tydens die onderhandelinge het De Klerk se regering aangedring op 'n tweefase-oorgang met 'n aangestelde oorgangsregering met 'n roterende presidentskap. Die ANC dring eerder aan op 'n enkelstadium-oorgang na 'n meerderheidsregering. Ander haakpunte sluit in minderheidsregte, besluite oor 'n eenheids- of federale staat, eiendomsreg en vrywaring van vervolging vir polities-gemotiveerde misdade.

Na die ineenstorting van KODESA II het bilaterale onderhandelinge tussen die ANC en die NP die belangrikste onderhandelingskanaal geword. Twee belangrike onderhandelaars was Cyril Ramaphosa van die ANC, en Roelf Meyer van die Nasionale Party, wat 'n hegte vriendskap gevorm het.^[8]

Dit was Joe Slovo, leier van die Suid-Afrikaanse Kommunistiese Party, wat in 1992 die deurbraak "sonsondergangsklousule" vir 'n koalisieregering voorgestel het vir die vyf jaar na 'n demokratiese verkiesing, wat waarborge en toegewings aan albei kante ingesluit het.^[9]

In die loop van die onderhandelings- en hervormingsproses het die regering onder De Klerk ook gevangenes vrygelaat wat destyds as politieke gevangenes geklassifiseer is. Onder diegene wat in 1992 vrygelaat is, was gevangenes wat doodstraf opgelê was soos Barend Strydom en Robert McBride van teenoorgestelde kante van die politieke spektrum.

Op 26 September 1992 het die regering en die ANC ooreengekom oor 'n Rekord van Begrip (Record of Understanding). Dit het gehandel oor 'n grondwetlike vergadering, 'n tussentydse regering, politieke gevangenes, hostelle, gevaarlike wapens en massa-aksie en daarmee is die onderhandelingsproses weer begin na die mislukking van KODESA.^[10]

Op 1 April 1993 het die Meervoudige Onderhandelingsforum (Multiparty Negotiating Forum - MPNF) vir die eerste keer vergader. In teenstelling met KODESA, het die wit regsgesindes (die Konserwatiewe Party en die Afrikaner Volksunie), die Pan Africanist Congress, die KwaZulu tuislandregering en afvaardigings van 'tradisionele leiers' aanvanklik aan die Meervoudige Onderhandelingsforum deelgeneem.^[8]

Na die Rekord van Begrip (Record of Understanding), het die twee belangrikste onderhandelingspartye, die ANC en die NP, ooreengekom om bilaterale konsensus oor kwessies te bereik voordat dit na die ander partye in die forum geneem word. Dit plaas groot druk op die ander partye om met die konsensus saam te stem of agtergelaat te word. In protes teen die waargenome ignorering van die hoofsaaklik Zoeloe Inkatha-vryheidsparty (IVP), het Mangosuthu Buthelezi die IVP uit die MPNF onttrek en die Concerned South Africans Group (COSAG; later die naam 'Freedom Alliance') saam met tradisionele leiers, tuislandleiers en wit regse groepe, gestig. 'n Tydperk van hoërisiko politieke aksie het gevolg, met die IVP wat buite die onderhandelinge gebly het tot binne dae van die verkiesing op 27 April 1994. Buthelezi was eers oortuig daarvan om die boikot van die verkiesing prys te gee, nadat Mandela die Zoeloe-koning, Goodwill Zwelithini kaBhekuzulu, 'n waarborg gegee het van die spesiale status van die Zoeloe-monargie, en aan Buthelezi, die belofte dat buitelandse bemiddelaars die aansprake van Inkatha op meer outonomie in die Zoeloe-gebied sou ondersoek. Dit is bestuur met behulp van 'n buitelandse span onder leiding van die voormalige Amerikaanse minister van Buitelandse Sake Henry Kissinger en die voormalige Britse minister van Buitelandse Sake, Lord Carrington.

Op 10 April 1993 het die moord op Chris Hani, leier van die SAKP en 'n senior ANC-leier, deur wit regse individue die land weer op die rand van 'n ramp gebring, maar is uiteindelik as 'n keerpunt bewys, waarna die belangrikste partye met groter vasberadenheid aangedring het op 'n skikking.^[11] Die sluipmoord op Hani word soms beskou as 'n gebeurtenis wat gelei het tot 'n magsverskuiwing ten gunste van die ANC as gevolg van Nelson Mandela se hantering van die situasie.

Die onderhandelinge is in Junie 1993 dramaties onderbreek toe die regse Afrikaner Weerstandsbeweging die Wêreldhandelsentrum in Kempton Park bestorm het, deur die glasvoorkant van die gebou met 'n gepantserde motor gebreek en die onderhandelingskamer vlugtig oorgeneem het.^[11]

Die MPNF het die tussentydse grondwet in die vroeë oggendure van 18 November 1993 bekragtig. Daarna het die Uitvoerende Raad van die Oorgang (TEC) toesig gehou oor die aanloop tot 'n demokratiese verkiesing.^[8]

Sien hoofartikel: Suid-Afrikaanse algemene verkiesing van 1994

Die verkiesing op 27 April 1994 het daartoe gelei dat die ANC 62% van die stemme gewen het, en dat Nelson Mandela president geword het, met De Klerk en Thabo Mbeki as adjunkpresidente. Die Nasionale Party het met 20% van die stemme by die ANC aangesluit in 'n regering van nasionale eenheid.^[12]

Oorgangspolitiek het na die verkiesing voortgeduur, met 'n nuwe grondwet wat uiteindelik in 1995 ooreengekom is, en die Waarheids- en Versoeningskommissie wat gefokus het op polities gemotiveerde misdade wat tydens die apartheidsera gepleeg is.

Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik vanuit die Engelse Wikipedia vertaal.