Ông là con trai cả của ông Lê Phú Thứ (sau đổi là Lê Trọng Thứ),[4] đỗ Tiến sĩ năm Bảo Thái thứ 2 (Giáp Thìn, 1721) và làm quan trải đến chức Hình bộThượng thư, tước Nghĩa Phái hầu. Ông Lê Trọng Thứ sinh năm 1694 và có hiệu là Trúc Am. Tổ tiên vốn là họ Lý ở huyện Đông Ngàn, trấn Kinh Bắc. Vì tránh nạn nên gia đình ông dời về ở xã Vị Dương (nay là huyện Thái Thụy, Thái Bình). Về sau gia đình ông lại đến ngụ cư ở xã Diên Hà, huyện Hưng Hà cùng tỉnh.[4] Mẹ Lê Quý Đôn tên Trương Thị Ích, là con gái thứ bà của Trương Minh Lượng, đỗ Tiến sĩ khoa Canh Thìn (1700), trải nhiều chức quan, tước Hoằng Phái hầu.
Ba lần đỗ đầu
Thuở nhỏ, Lê Quý Đôn là người ham học, thông minh, có trí nhớ tốt, được người đương thời coi là "thần đồng". Năm lên 5 tuổi, ông đã đọc được nhiều bài trong Kinh Thi. Năm 12 tuổi, ông đã học "khắp kinh, truyện, các sử, các sách của bách gia chư tử".[5]
Năm Kỷ Mùi, ông theo cha lên học ở kinh đô Thăng Long. Năm 1743 (Quý Hợi, đời vua Lê Hiển Tông), ông dự thi Hương và đỗ đầu (Giải nguyên) lúc 18 tuổi. Sau khi đỗ Giải nguyên năm 1743, vì không muốn trùng tên với Nguyễn Danh Phương (1690 - 1751), một thủ lĩnh nông dân đang nổi lên chống triều đình, nên ông đã đổi tên là Lê Quý Đôn.[1][2] Sau đó, ông cưới bà Lê Thị Trang ở phường Bích Câu làm vợ. Bà là con gái thứ 7 của Lê Hữu Kiều, Tiến sĩ khoa Mậu Tuất (1718).
Tuy đỗ đầu khoa thi Hương, nhưng thi Hội mấy lần ông đều không đỗ. Ông ở nhà dạy học và viết sách trong khoảng 10 năm (1743-1752). Sách Đại Việt thông sử (còn gọi là "Lê triều thông sử") được ông làm trong giai đoạn này (Kỷ Tỵ, 1749).[6][7]52), ông lại dự thi Hội, và lần này thì đỗ Hội nguyên. Vào thi Đình, ông đỗ luôn Bảng nhãn. Vì kỳ thi này không lấy đỗ Trạng nguyên nên kể như cả ba lần thi ông đều đỗ đầu.
Làm quan
Sau khi đỗ đại khoa, năm Quý Dậu (1753),[8][a] Lê Quý Đôn được bổ làm Thị thư ở Viện Hàn lâm, rồi sung làm Toản tu quốc sử vào mùa xuân năm Giáp Tuất (1754).
Năm Bính Tý (1756), ông được cử đi thanh tra ở trấn Sơn Nam, phát giác "6, 7 viên quan ăn hối lộ".[9]Tháng 5 năm đó, ông được biệt phái sang phủ Chúa coi việc quân sự (chức Tri Binh phiên).[9] Ba tháng sau, ông được cử đi hiệp đồng các đạo Sơn Tây, Tuyên Quang, Hưng Hóa... rồi đem quân đi đánh quân của Hoàng Công Chất.[10]
Năm Đinh Sửu (1757), ông được thăng làm Hàn lâm viện Thị giảng. Trong năm này ông viết Quần thư khảo biện.
Đi sứ nhà Thanh
Năm Kỷ Mão (1759), vua Lê Ý Tông mất, triều đình cử ông làm Phó sứ, tước Dĩnh Thành bá, để cùng với Trần Huy Mật, Trịnh Xuân Chú cầm đầu phái đoàn sang nhà Thanh (Trung Quốc) báo tang và nộp cống (1760).
“ Tháng 11 năm Kỷ Mão, Cảnh Hưng thứ 20 (1759) sai các ông Chánh sứ Trần Huy Mật, Phó sứ Lê Quý Đôn, Trịnh Xuân Chú sang tuế cống nhà Thanh, thêm vào việc báo tang vua [Lê] Ý Tông. ”
Trên đường sang Yên Kinh (nay là Bắc Kinh), Lê Quý Đôn thấy các quan lại nhà Thanh có thói quen gọi đoàn sứ của Đại Việt là "di quan, di mục" (quan lại mọi rợ), ông lên tiếng phản đối, từ đấy họ mới gọi là "An Nam cống sứ".[11][12] Việc đáng kể nữa trong chuyến đi sứ này đó là ông đã được các quan lớn triều Thanh như Binh bộ Thượng thư Lương Thi Chinh, Công bộ Thượng thư Quy Hữu Quang và nhiều nho thần khác tìm đến thăm.
Đặc biệt, khi đến làm lễ ở điện Hồng Lô, Lê Quý Đôn gặp đoàn sứ thần Triều Tiên do Hồng Khải Hi (洪启禧 - 홍계희) đứng đầu (còn có Triệu Vinh Tiến 趙榮進 và Lý Huy Trung 李徽中). Sau đó, ông đã làm thơ với họ và cho họ xem ba tác phẩm của mình là Thánh mô hiền phạm lục, Quần thư khảo biện và Tiêu Tương bách vịnh.[10] Tài văn chương và ứng đáp của ông làm cho họ "phải tôn trọng",[13] "phải khen ngợi".[14]
Một trong số các bài thơ Lê Quý Đôn giao lưu với các sứ thần Triều Tiên:[15]
Dị bang hợp chí diệc đồng phương,
Học thuật bản tòng Tiên Tố Vương.
Hoàn phúc cộng hân ca ngũ thiện,
Dật tài thiên quý phạp tam trường.
Trắc ly, bạch trụy giao đầu tặng,
Đoan ủy, hồng trù mịch biểu chương.
Tín bút thư hoàng chung khiểm khiểm,
Xán hoa thanh luận quá du dương.
Tiễn sứ thần Triều Tiên kỳ 1
Khác bang nhưng hợp chí, cũng cùng một hướng, Học thuật vốn cùng theo Tiên Tố Vương. Cùng vui với cái phúc được trọn vẹn, ca lên bài ca ngũ thiện, Riêng thẹn cho mình đem khoe tài năng mà lại không đủ tam trường. Giấy trắc ly và giấy bạch trụy trao tặng lẫn nhau, Phép đoan ủy và phép hồng trù tìm thấy ở biểu chương. Thả sức viết văn sửa chữ, thật uyển chuyển, Miệng tươi như hoa luận bàn, rõ ràng lại quá đề cao. ”
Bổ dụng Nguyễn Bá Lân và Lê Quý Đôn sung làm học sĩ trong Bí thư các, để duyệt kỷ sách vở, chọn người có văn học là bọn Ngô Thì Sĩ sung giữ chức chính tự trong các.
Năm Quý Mùi (1763), ông viết Bắc sứ thông lục. Trong khoảng thời gian 10 năm (1763-1772), Lê Quý Đôn nhiều lần được cử coi thi Hội.[17]
Năm Giáp Thân (1764), ông dâng sớ xin thiết lập pháp chế, vì thấy một số quan lại lúc bấy giờ "đã quá lạm dụng quyền hành, giày xéo lên pháp luật", nhưng không được chúa nghe.[18][9] Cũng trong năm đó, ông được cử làm Đốc đồng xứ Kinh Bắc, rồi đổi làm Tham chính xứ Hải Dương (Ất Dậu, 1765), song ông dâng sớ không nhận chức và xin về hưu.
Tháng 6, mùa hạ. Lê Quý Đôn, tham chính Hải Dương bị bãi. Từ khi sang sứ nhà Thanh trở về nước, rồi bổ làm tham chính Hải Dương, Quý Đôn tự giãi bày chín tội, nhưng thực ra là tự kể công lao của mình.
Theo Phan Huy Chú, lời sớ đại khái rằng: "Tấm thân từng đi muôn dặm còn sống về được, lại gặp cảnh vợ chết, con thơ phiêu bạt chỗ giang hồ, thần thực không thích làm quan nữa, xin cho về làng".[5][19] Được chấp thuận, ông trở về quê "đóng cửa, viết sách".[20][21] Cũng theo Phan Huy Chú, năm 1760, cha vợ ông Đôn là Lê Hữu Kiều mất. Năm sau (1761), vợ ông Đôn là Lê Thị Trang (sinh năm 1733) cũng mất vì bệnh lao khi chưa đầy 30 tuổi, và đã có sáu con.[22] Theo nhà nghiên cứu Bùi Hạnh Cẩn, Lê Quý Đôn từ quan là vì thấy nhà chúa mỗi ngày thêm sa đà vào các việc vui chơi, muốn bổ ông đi trấn cõi ngoài để không còn phải nghe những lời can ngăn của ông, chứ không hẳn là vì nỗi buồn riêng về vợ con.[19]
Đầu năm Đinh Hợi (1767), chúa Trịnh Doanh qua đời, Trịnh Sâm lên nối ngôi. Nghe theo lời tâu của Nguyễn Bá Lân, chúa cho triệu Lê Quý Đôn về triều, phong làm chức Thị thư, tham gia biên tập quốc sử, kiêm Tư nghiệp Quốc tử giám, lên vua Lê Hiển Tông đọc. Tháng 9 năm đó, ông được cử làm Tán lý quân vụ trong đội quân của Nguyễn Phan (tước Phan Phái hầu) đi dẹp cuộc nổi dậy của Lê Duy Mật ở Thanh Hóa. Năm Mậu Tý (1768), ông làm xong bộ Toàn Việt thi lục, dâng lên chúa Trịnh. Năm Kỷ Sửu (1769), ông dâng khải xin lập đồn điền khẩn hoang ở Thanh Hóa.
Năm Canh Dần (1770), bàn đến công lao đánh dẹp, ông được thăng làm Hữu thị lang bộ Hộ kiêm Thiêm đô Ngự sử.[13]Mùa thu năm ấy, ông và Đoàn Nguyễn Thục nhận lệnh đi khám duyệt hộ khẩu ở xứ Thanh Hóa. Xong việc trở về, ông tâu xin tha bớt các thuế thổ sản, thủy sản cho các huyện và thuế thân còn thiếu. Chúa Trịnh liền giao cho triều đình bàn và thi hành. Ít lâu sau, ông được thăng Tả thị lang bộ Lại. Khi lãnh trọng trách này, ông có tâu trình lên bốn điều, được chúa khen ngợi, đó là:[13]
"Trước kia, Quý Đôn làm phó đô ngự sử, thường dùng số bạc đút lót trong khi xét kiện để dâng chúa Trịnh, bèn được thăng chức Hữu thị lang bộ Hộ. Đến nay, nhân khi khám xét hạt Thanh Hoa trở về, lại dâng hơn một ngàn lạng bạc đã ăn của đút, nên do chức Hữu thị lang bộ Hộ thăng lên chức này."
Năm Nhâm Thìn (1772), ông được cử đi điều tra về tình hình thống khổ của nhân dân và những việc nhũng lạm của quan lại ở Lạng Sơn.
Năm Quý Tỵ (1773) đại hạn, nhân đó ông tâu trình 5 điều, đại lược nói: "Phương pháp của cổ nhân đem lại khí hòa, dẹp tai biến, cốt lấy lễ mà cầu phúc của thần, lấy đức mà khoan sức dân".[13] Chúa nghe theo, bổ ông làm Bồi tụng (Phó Tể tướng), giữ việc dân chính, kiêm quản cơ Hữu hùng, tước Dĩnh Thành hầu. Trong năm này, ông viết Vân đài loại ngữ.
Tháng 5, năm 1773, chúa Trịnh Sâm hạ lệnh cho Nguyễn Nghiễm, Nguyễn Phương Đĩnh và Lê Quý Đôn làm lại sổ hộ tịch, Quý Đôn kê cứu tra xét quá nghiêm khắc, nhân dân đều nghiến răng căm hờn, họ làm thư nặc danh dán ở cửa phủ chúa Trịnh xin bãi bỏ Quý Đôn đi mà dùng Ngũ Phúc, lời lẽ trong thư rất là khích thiết. Nhân đây, Trịnh Sâm thay đổi mệnh lệnh, cho Ngũ Phúc cùng Quý Đôn đều giữ công việc đôn đốc làm sổ. Ngũ Phúc xin thi hành theo điều lệ đời Cảnh Trị, đại để có nơi tăng, có nơi giảm, có nơi bình bổ vẫn như cũ. Số dân đinh hơi kém với ngạch đinh năm Bảo Thái, dân cũng cho là thuận tiện.[16]
Đầu năm Ất Mùi (1775), tướng Hoàng Ngũ Phúc đánh chiếm được Thuận Hóa. Tháng 2 năm đó, chúa Trịnh trở về kinh, rồi thăng ông làm Tả thị lang bộ Lại kiêm Tổng tài Quốc sử quán.
Cũng trong năm đó xảy ra vụ Lê Quý Kiệt (con Lê Quý Đôn) đổi quyển thi với Đinh Thì Trung. Bị phát giác, cả hai đều bị tội. Vì là đại thần, Lê Quý Đôn được miễn nghị. Sách Khâm định Việt sử thông giám cương mục (Chính Biên, quyển thứ 44, tờ 27 và tờ 28) chép:
"Quý Kiệt con Quý Đôn. Kỳ đệ tứ khoa thi [thi Hội] này, Quý Kiệt cùng Đinh [Thì] Trung đổi quyển cho nhau để làm bài. Việc bị lộ, Đinh [Thì] Trung phải tội lưu đi Yên Quảng, Quý Kiệt phải trở về làm dân. Đinh [Thì] Trung nhân phát giác bức thư riêng của Quý Kiệt và cáo tố là do Quý Đôn chủ sự. Trịnh Sâm lấy cớ Quý Đôn là bậc đại thần, bỏ đi không xét, mà luận thêm tội Quý Kiệt, bắt giam cấm ở ngục ở cửa Đông".
Năm Bính Thân (1776), chúa Trịnh Sâm đặt ty trấn phủ ở Thuận Hóa. Lê Quý Đôn được cử làm Hiệp trấn Tham tán quân cơ,[23][b] để cùng với Đốc suất kiêm Trấn phủ Bùi Thế Đạt tìm cách chống lại quân Tây Sơn.[24] Tại đây, ông soạn bộ Phủ biên tạp lục. Ít lâu sau, ông được triệu về làm Thị lang bộ Hộ kiêm chức Đô ngự sử.[13][c] Năm Mậu Tuất (1778), ông được cử giữ chức Hành tham tụng, nhưng ông từ chối và xin đổi sang võ ban. Chúa Trịnh chấp thuận, cho ông làm Tả hiệu điểm,[13][d] quyền Phủ sự (quyền như Tể tướng, tạm coi việc phủ chúa), tước Nghĩa Phái hầu. Tháng 4 năm đó, Lê Thế Toại dâng bài khải[e] công kích Lê Quý Đôn. Năm sau (1779), ông lại bị Hoàng Văn Đồng tố cáo, nên bị giáng chức. Tháng 7, năm 1779, thổ tù Hoàng Văn Đồng làm phản, triều đình sai Nguyễn Lệ, Nguyễn Phan đi đánh, Văn Đồng xin hàng. Sách Khâm định Việt sử Thông giám cương mục chép rằng:
"Văn Đồng cáo tố rõ tình trạng sách nhiễu của Quý Đôn và Xuân Hán. Lệ đem việc này tâu về triều, bọn Quý Đôn đều can tội, phải giáng chức".
Năm Tân Sửu (1781), ông lại được giữ chức Tổng tài Quốc sử quán.
Tháng 9 năm Nhâm Dần (1782), chúa Trịnh Sâm qua đời, Trịnh Cán được nối ngôi chúa. Chỉ vài tháng sau, quân tam phủ nổi loạn giết chết Quận Huy (Hoàng Đình Bảo), phế bỏ Trịnh Cán và Đặng Thị Huệ (vợ chúa Trịnh Sâm, mẹ Trịnh Cán), lập Trịnh Khải làm chúa. Nhớ lại hiềm riêng, Nguyễn Khản nói với chúa Trịnh Khải giáng chức Lê Quý Đôn.[f]
Đầu năm Quý Mão (1783), ông nhận lệnh đi làm Hiệp trấn xứ Nghệ An. Ít lâu sau, ông được triệu về triều làm Thượng thư bộ Công.[20]
Qua đời
Trong bối cảnh kiêu binh gây rối, triều chính rối ren, nhân dân đói khổ,... Lê Quý Đôn lâm bệnh nặng. Sau đó, ông xin về quê mẹ là làng Nguyễn Xá (huyện Duy Tiên, tỉnh Hà Nam) để chữa trị, nhưng không khỏi. Ông mất ngày 14 tháng 4 năm Giáp Thìn niên hiệu Cảnh Hưng thứ 45 (tức 11 tháng 6 năm 1784),[25][26][21][20][g] lúc 58 tuổi.
Ông có bốn con trai: Lê Quý Kiệt, Lê Quý Châu, Lê Quý Tá và Lê Quý Nghị.
Tác phẩm
Bộ sách Lê Quý Đôn toàn tập: Phủ biên tạp lục, Kiến văn tiểu lục, Đại Việt thông sử.
Theo GS. Dương Quảng Hàm, Lê Quý Đôn thật là một nhà bác học ở đời Lê mạt: một tay ông đã biên tập, trứ thuật rất nhiều sách. Tuy tác phẩm của ông đã thất lạc ít nhiều nhưng những bộ còn lưu lại cũng là một kho tài liệu để khảo cứu về lịch sử, địa dư và văn hóa của nước Việt... Có thể chia các tác phẩm chữ Hán của ông ra làm năm loại như sau:
Quần thư khảo biện (Xét bàn các sách), gồm 4 quyển, đã khắc in, có tựa của tác giả (đề năm 1757), của Chu Bội Liên (người nhà Thanh) và của Hồng Hải Hi (sứ Triều Tiên đề năm 1761).
Thánh mô hiền phạm lục (Chép về mẫu mực của các bậc thánh hiền), gồm 12 quyển, có tựa của Chu Bội Liên và Hồng Khải Hi đề năm 1761.
Vân Đài loại ngữ (Lời nói, chia ra từng loại, ở nơi đọc sách), gồm 4 quyển, viết năm 1773. Sách chia làm 9 mục, mỗi mục lại chia làm nhiều điều. Trong mỗi mục, tác giả trích dẫn các sách Trung Hoa (cổ thư, ngoại thư) nhiều quyển hiếm có, rồi lấy ý riêng của mình mà bàn. Xem sách này thì biết tác giả đã xem rộng đọc nhiều.
3. Các sách sưu tập thi văn
Toàn Việt thi lục (Chép đủ thơ nước Việt), gồm 20 quyển (theo Phan Huy Chú), nhưng hiện còn 15 quyển. Sách do ông phụng chỉ biên tập, dâng lên vua Lê Hiển Tông xem năm 1768. Trong sách sưu tập thơ của các thi gia Việt Nam từ đời Lý đến đời Hậu Lê... Đây là một quyển sách quý để khảo cứu về tiểu sử và tác phẩm của các thi gia.
Hoàng Việt văn hải (Bể văn ở nước Việt của nhà vua), là sách sưu tập các bài văn hay.
4. Các sách khảo về sử ký địa lý
Đại Việt thông sử (còn gọi là "Lê triều thông sử"), gồm 30 quyển (theo Phan Huy Chú), viết năm 1749. Đây là bộ sử được viết theo thể kỷ truyện (chỉ có phần Bản kỷ là chép theo lối biên niên) chép từ thời vua Lê Thái Tổ (Lê Lợi) đến vua Lê Cung Hoàng (theo Phàm lệ của tác giả). Tuy nhiên, hiện nay chỉ còn truyền lại mấy phần là:
Đế kỷ (2 quyển), chép từ năm Lê Lợi khởi nghĩa (1418) đến năm ông mất (1433).
Nghệ văn chí (1 quyển), chép về sách vở văn chương.
Liệt truyện (11 quyển), chép về các Hậu phi, Hoàng tử, Danh thần (đời vua Lê Thái Tổ) và Nghịch thần (từ cuối đời nhà Trần đến nhà Mạc).
Bắc sứ thông lục (Chép đủ việc khi đi sứ sang Trung Quốc), 4 quyển, làm năm 1763. Trong sách ghi chép các công văn, thư từ, núi sông, đường sá, chuyện trò, đối ứng trong khi đi sứ (1760-1762).
Phủ biên tạp lục (chép lẫn lộn về chính trị cõi biên thùy), gồm 6 quyển, làm khi tác giả được cử làm Hiệp trấn Tham tán quân cơ ở phủ Thuận Hóa (1776). Trong sách biên chép khá tường tận xã hội xứ Đàng Trong (nhất là xứ Thuận Hóa và xứ Quảng Nam) ở thế kỷ 18.
Kiến văn tiểu lục (Chép vặt những điều thấy nghe), gồm 12 quyển, có tựa của tác giả đề năm 1777. Đây là tập bút ký nói về lịch sử và văn hóa Việt Nam từ đời Trần đến đời Lê. Trong sách, tác giả đã đề cập tới nhiều lĩnh vực thuộc chế độ các vương triều Lý, Trần, từ thành quách núi sông, đường sá, thuế má, phong tụctập quán, sản vật, mỏ đồng, mỏ bạc và cách khai thác cho tới các lĩnh vực thơ văn, sách vở...
Âm chất văn chú, gồm 2 quyển, đã khắc in, chép các bài huấn chú của các nhà ở Trung Quốc, có kèm theo lời đính chính của tác giả.
Liên châu thi tập, gồm 4 quyển, chép thơ của Lê Quý Đôn cùng các thi gia khác, và những bài trả lời của các thi sĩ nhà Thanh và Cao Ly làm khi ông đi sứ sang Trung Quốc.
Quế Đường thi tập (Tập thơ Quế Đường), gồm 4 quyển
Quế Đường văn tập (tập văn Quế Đường), gồm 3 quyển.
Bài kinh nghĩa: "Vãng chi nhữ gia, tất kính tất giới, vô vi phu tử" (Mày về nhà chồng phải kính răn, chớ trái ý chồng).
Bài văn sách hỏi về câu "Lấy chồng cho đáng tấm chồng, bõ công tô điểm má hồng răn đen".
Bài kinh nghĩa: "Mẹ ơi con muốn lấy chồng".
Bài "khải" viết bằng văn xuôi chép trong Bắc sứ thông lục.
Tuy nhiên trừ bài "khải" ra, theo PGS. Nguyễn Thạch Giang, các bài Nôm còn lại đều không chắc là của ông.[29]
Nhận xét
Lê Quý Đôn là một "nhà bác học ham đọc, ham biết và ham viết",[30] là "một nhà bác học có kiến thức hết sức uyên bác và đa dạng".[21] Điều đó đã được nhà sử học Phan Huy Chú nói đến từ những năm đầu của thế kỷ 19, trích:
"Ông có tư chất khác đời, thông minh hơn người mà (vẫn) giữ tính nết thuần hậu, lại chăm học không biết mỏi. Tuy đỗ đạt vinh hiển, tay vẫn không rời quyển sách. Bình sinh (ông) làm sách rất nhiều. Bàn về kinh sử thì sâu sắc, rộng rãi, mà nói về điển cố thì đầy đủ rõ ràng. Cái sở trường của ông vượt hơn cả, nổi tiếng trên đời. Văn thơ ông làm ra gọi là Quế đường tập có mấy quyển" (trong "Nhân vật chí")[13]
"Ông là người học vấn rộng khắp, đặt bút thành văn. Cốt cách thơ trong sáng. Lời văn hồn nhiên..., không cần suy nghĩ mà trôi chảy dồi dào như sông dài biển cả, không chỗ nào không đạt tới, thật là phong cách đại gia" (trong "Văn tịch chí").[31]
Một nhà trí thức muốn có những cải cách trong xã hội Việt Nam.
Một nhà chính trị quan tâm đến nhân dân, gần gũi nhân dân, và hiểu những mong muốn của nhân dân.
Một nhà trí thức có tư tưởng tự tôn và tự hào dân tộc.
Tuy nhiên, là một nho sĩ trung thành với họ Trịnh, và ý hệ thức của Lê Quý Đôn là ý thức hệ của giai cấp phong kiến hồi thế kỷ 18, nên trong đời ông, ông đã từng đi đánh dẹp các đội quân nổi dậy chống lại triều đình Lê-Trịnh.[32][33]
Giai thoại văn học
Có một số giai thoại kể về Lê Quý Đôn, đáng chú ý có chuyện Rắn đầu biếng học:
Người ta kể rằng, một hôm, Tiến sĩ Vũ Công Trấn[h] đến thăm Tiến sĩ Lê Phú Thứ là người bạn cùng đỗ Tiến sĩ khoa Giáp Thìn 1724 (sau đổi là Lê Trọng Thứ). Nghe con bạn là Lê Quý Đôn còn trẻ mà đã hay chữ nên ông Trấn lấy đầu đề "Rắn đầu biếng học" để thử tài. Ít phút sau, Lê Quý Đôn đã làm xong bài thơ dưới đây:
^Nguyễn Minh Tuân, "Thêm bốn bài thơ xướng họa giữa Lê Quý Đôn với sứ thần Triều Tiên", Tạp chí Hán Nôm, số 4/1999. Bản dịch lấy từ Tống Triều Tiên quốc sứ kỳ 1[liên kết hỏng].
^Phần tác phẩm của Lê Quý Đôn, chủ yếu căn cứ theo Dương Quảng Hàm (tr. 307-311), có tham khảo thêm: Phan Huy Chú ("Văn tịch chí"), Nguyễn Thạch Giang (Văn học thế kỷ 18), Nguyễn Lộc (Từ điển văn học, bộ mới) và Bùi Hạnh Cẩn (Lê Quý Đôn). Có sách biên khác đôi chút, hoặc chua là tồn nghi. Trong bài "Con người và sự nghiệp của Lê Quý Đôn" (viết tại Hà Nội, tháng 12 năm 1976), tác giả là GS. Văn Tân cho biết: Theo ý kiến của nhiều người, và trên cơ sở những khảo chứng nghiêm túc của văn bản học hiện nay, chúng ta chỉ mới có thể khẳng định rằng Lê Quý Đôn là tác giả của 14 tác phẩm sau đây: Đại Việt thông sử (hay Lê triều thông sử), Kiến văn tiểu lục, Lê triều công thần liệt truyện, Danh thần lục, Quần thư khảo biện, Thánh mô hiền phạm lục, Bắc sứ thông lục, Vân đài loại ngữ, Phủ biên tạp lục, Thư kinh diễn nghĩa, Quế Đường thi tập, Âm chất văn chú, Quế Đường thi vựng tuyển toàn tập, Tứ thư ước giải và Toàn Việt thi lục.
^Theo "Lời giới thiệu Phủ Biên tạp lục" của Viện Sử học, in trong Tổng tập dư địa chí Việt Nam (tập 3), tr. 316.
^Trần Văn Giáp 2003, tr. 1248, "Về đời tư của Lê Quý Đôn, sử triều Nguyễn (Khâm định Việt sử Thông giám cương mục) có chép những sự việc rõ ràng là có dụng ý bôi xấu, lý do vì ông Đôn là một đại thần được triều Lê, Trịnh tin dùng và từng có những lời chỉ trích gay gắt đối với chính sự của các chúa Nguyễn. Bởi vậy, khi tập hợp tư liệu liên quan đến tiểu sử của ông, chúng ta cần cố gắng tìm ra sự thật."
^Lê Thế Toại, Tham nghị cũ ở xứ Thanh Hóa, dâng tờ khải: "Dĩnh Thành Hầu Lê Quý Đôn dụng tâm quanh co, bỉ ổi, mong muốn càn rỡ những điều quá hạn định của mình: nào lập mưu cho con ăn cắp bài văn thi ở trong trường, nào vụng trộm chiếm nơi cấm địa. Ông Mạnh Tử nói: "Quan sát con ngươi của từng người, thì người gian người ngay không thể nào giấu diếm được". Con ngươi của Lê Quý Đôn lúc nào cũng đưa đẩy lia lịa, nếu dùng người này vào chức cao cả tất nhiên làm tai hại cho nhân dân..."
^Theo Bùi Hạnh Cẩn, tr. 216: "Năm 1773, khi được cử làm Đồn điền sứ ở Trường Yên, Nguyễn Khản đã không chịu làm theo kế hoạch khai khẩn ruộng hoang của Lê Quý Đôn, nên hai người đã bực nhau từ lúc đó"
^Phan Huy Chú (mục: "Nhân vật chí", tr. 391, hiện có ở Thư viện Hán Nôm, ký hiệu: A. 573, tờ 126) chép hơi khác: "Tháng 9 năm Nhâm Dần (1782), chúa Trịnh Sâm mất, Trịnh Cán lên nối nghiệp. Vì nịnh thần gièm pha nên Lê Quý Đôn bị giáng. Mùa đông năm Quý Mão (1783), ông đi làm Hiệp trấn Nghệ An. Rồi ông mất, thọ 58 tuổi". Phan Huy Ôn trong Đăng khoa bị khảo cũng chép ông mất năm 1783. Tuy nhiên, thông tin ông mất năm 1784 tại quê mẹ được coi là "có căn cứ hơn" (Nguyễn Lộc, tr. 831).
^Theo Bùi Hạnh Cẩn (tr. 5) thì Vũ Công Trấn là người làng Đôn Thư, tổng Phương Trung, trấn Sơn Nam Thượng, phủ Ứng Thiên (nay thuộc xã Kim Thư, huyện Thanh Oai, Hà Nội) đỗ đệ tam giáp đồng tiến sĩ khoa Giáp Thìn năm 1724.
^"Trâu" ở đây chỉ loài rắn hổ trâu, ngoài ra còn dùng để ám chỉ quê của Mạnh Tử. Còn "Lỗ" ở đây ám chỉ quê của Khổng Tử.
Swedish elite unit during the Great Northern War Unless otherwise stated, this article uses dates from the Gregorian calendar (new style), in preference to the Swedish or the Julian calendar (old style) which were used simultaneously.Drabant Corps of Charles XIIDrabants fighting at the Düna – Johan Henrik SchildtActive1700–1718CountrySwedenBranchSwedish ArmyTypeCavalryRoleElite combat and bodyguard unitSize100–200 (168)[a]Garrison/HQÖstra och Västra boställshusetColoursNoneE...
Halaman ini berisi artikel tentang komik atau novel grafik yang dibuat di Jepang. Untuk kegunaan lain, lihat Manga (disambiguasi). Artikel ini bukan mengenai Mangga. MangaHuruf kanji untuk mangga dari Seasonal Passersby (Shiki no Yukikai), 1798, karya Santō Kyōden dan Kitao Shigemasa.Penerbit Shueisha Kodansha Shogakukan Gangan Comics ASCII Media Works Kadokawa Shoten Hakusensha daftar Terbitan Weekly Shōnen Jump Weekly Shōnen Magazine CoroCoro Comic Monthly Shōnen Magazine Weekly Young ...
لمعانٍ أخرى، طالع نتائج منتخب السعودية لكرة القدم (توضيح). يفتقر محتوى هذه المقالة إلى الاستشهاد بمصادر. فضلاً، ساهم في تطوير هذه المقالة من خلال إضافة مصادر موثوق بها. أي معلومات غير موثقة يمكن التشكيك بها وإزالتها. (ديسمبر 2018) هذه المقالة تحتاج للمزيد من الوصلات للم�...
Yom HaAliyah יום העלייהYosua memimpin bani Israel menyeberangi Sungai Yordan pada tanggal 10 NisanNama resmiYom HaAliyah (Hari Aliyah) Ibrani: יום העלייהDirayakan olehNegara IsraelMulai10 Nisan (kalender Ibrani) & dirayakan di sekolah-sekolah pada 7 Cheshvan (kalender Ibrani)TanggalScript error: The function "getRawValue" does not exist.FrekuensiTahunan Yom HaAliyah (Hari Aliyah) (Ibrani: יום העלייה) adalah sebuah hari libur nasional Israel yan...
Pour les articles homonymes, voir Nicollin. Louis NicollinLouis Nicollin (à gauche), lors du tirage au sort de la Coupe de France de football 1978-1979.FonctionPrésident5 novembre 1974 - 29 juin 2017Laurent NicollinBiographieNaissance 29 juin 1943Valence (Drôme, France)Décès 29 juin 2017 (à 74 ans)Nîmes (Gard, France)Sépulture Cimetière de Marsillargues (d)Nationalité FrançaiseActivité Homme d'affairesConjoint Colette Nicollin (d)Enfants Olivier Nicollin (d)Laurent NicollinA...
Final Piala Raja Spanyol 1925TurnamenPiala Raja Spanyol 1925 Barcelona Arenas 2 0 Tanggal10 Mei 1925StadionCampo de la Reina Victoria, SevillaWasitTomás Balaguer← 1924 1926 → Final Piala Raja Spanyol 1925 adalah pertandingan final ke-23 dari turnamen sepak bola Piala Raja Spanyol untuk menentukan juara musim 1925. Pertandingan ini diikuti oleh Barcelona dan Arenas dan diselenggarakan pada 10 Mei 1925 di Campo de la Reina Victoria, Sevilla. Barcelona memenangkan pertandingan ini d...
معمولمعمول تم تشكيله عن طريق القوالبمعلومات عامةاسم آخر كعك العيد، كعك بعجوة، كعكبلد المطبخ مطبخ عربي الترتيب حلوى النوع طعام حرارة التقديم حرارة الغرفةالمكونات الرئيسية دقيق، زبدة أو سمن، تمرتنويعات أخرى معمول بالتمر، معمول بالجوز، معمول بالفستق، معمول بالحلقومطبق مم...
Volcanic mountain in Colombia GalerasGaleras in December 2005Highest pointElevation4,276 m (14,029 ft)[1]Coordinates1°13′16″N 77°21′33″W / 1.22111°N 77.35917°W / 1.22111; -77.35917[1]GeographyGalerasLocation of Galeras in Colombia LocationNariño ColombiaParent rangeCentral Ranges AndesGeologyMountain typeComplex volcanoVolcanic arc/beltNorth Volcanic ZoneLast eruption2012 to 2014[1] Galeras (Urcunina among t...
Frank Wormuth Wormuth sebagai manajer Heracles Almelo pada tahun 2021Informasi pribadiNama lengkap Frank Wormuth[1]Tanggal lahir 13 September 1960 (umur 63)Tempat lahir Berlin Barat, Jerman BaratTinggi 187 m (613 ft 6 in)Posisi bermain BekInformasi klubKlub saat ini Indonesia (Direktur teknik)Karier senior*Tahun Tim Tampil (Gol)1982–1983 SC Freiburg 24 (1)1983–1986 Hertha BSC 70 (1)1986–? Freiburger FC Kepelatihan1999–2001 SC Pfullendorf2002–2003 SSV Reu...
Not to be confused with AMA Journal of Ethics. This article may rely excessively on sources too closely associated with the subject, potentially preventing the article from being verifiable and neutral. Please help improve it by replacing them with more appropriate citations to reliable, independent, third-party sources. (January 2024) (Learn how and when to remove this message) Academic journalThe Journal of EthicsDisciplinePhilosophyLanguageEnglishEdited byJ. Angelo CorlettPublication ...
Town in the state of Maine, United States Town in Maine, United StatesDenmark, MaineTownView of Pleasant Mountain – Denmark, Maine SealDenmark, MaineLocation within the state of MaineCoordinates: 43°58′43″N 70°47′6″W / 43.97861°N 70.78500°W / 43.97861; -70.78500CountryUnited StatesStateMaineCountyOxfordIncorporated1807Area[1] • Total49.93 sq mi (129.32 km2) • Land46.12 sq mi (119.45 km2) ...
2008 British filmBrideshead RevisitedOriginal release posterDirected byJulian JarroldScreenplay by Jeremy Brock Andrew Davies Based onBrideshead Revisitedby Evelyn WaughProduced by Robert Bernstein Kevin Loader Douglas Rae Starring Matthew Goode Ben Whishaw Hayley Atwell Emma Thompson Michael Gambon Greta Scacchi Jonathan Cake Patrick Malahide CinematographyJess HallEdited byChris GillMusic byAdrian JohnstonProductioncompanies Miramax Films[1] HanWay Films UK Film Council BBC Films S...
Art museum in Benguet, PhilippinesBenCab MuseumEstablished2009 (2009)LocationTuba, Benguet, PhilippinesCoordinates16°24′37.9″N 120°33′01.6″E / 16.410528°N 120.550444°E / 16.410528; 120.550444TypeArt museumFounderBenedicto CabreraCuratorBenedicto CabreraOwnerBenCab Art FoundationWebsitewww.bencabmuseum.org The BenCab Museum is an art museum in Tuba, Benguet, Philippines.[1] Background The construction of the BenCab Museum's building began in 20...
Questa voce sugli argomenti calciatori serbi e allenatori di calcio serbi è solo un abbozzo. Contribuisci a migliorarla secondo le convenzioni di Wikipedia. Segui i suggerimenti del progetto di riferimento. Željko BuvačNazionalità Bosnia ed Erzegovina Altezza192 cm Calcio RuoloAllenatore (ex centrocampista) Termine carriera1999 - giocatore CarrieraSquadre di club1 1985-1986 Rudar Ljubija2 (1)1986-1991 Borac Banja Luka100 (14)1991-1992 Rot-Weiß Erfurt21 (8)1992-1...
2nd-century Christian movement For the unrelated Catholic philosophy emphasizing the authority of the Pope, see Ultramontanism. The Apostles receiving the Paraclete in Acts. Montanus, the founder of Montanism, claimed to also received the Paraclete. Part of a series on theHistory ofChristian theology Background Christian theology Diversity in early Christian theology Adoptionism Arianism Docetism Gnosticism Marcionism Montanism Early Christianity Proto-orthodox Christianity Timeline History o...
Pour les articles homonymes, voir Mignolet. Simon Mignolet Simon Mignolet à la Coupe du monde en 2018. Situation actuelle Équipe Club Bruges KV Numéro 22 Biographie Nom Simon Luc Hildebert Mignolet Nationalité Belge Naissance 6 mars 1988 (36 ans) Saint-Trond (Belgique) Taille 1,93 m (6′ 4″) Période pro. Depuis 2006 Poste Gardien de but Pied fort Droit Parcours junior Années Club 1994-1997 VV Brustem Centrum 1997-1998 KSK Tongres 1998-2001 Saint-Trond VV 2001-20...
Questa voce o sezione sugli argomenti Tibet e Stati scomparsi non cita le fonti necessarie o quelle presenti sono insufficienti. Puoi migliorare questa voce aggiungendo citazioni da fonti attendibili secondo le linee guida sull'uso delle fonti. Segui i suggerimenti del progetto di riferimento. Questa voce sugli argomenti stati scomparsi e Tibet è solo un abbozzo. Contribuisci a migliorarla secondo le convenzioni di Wikipedia. Segui i suggerimenti del progetto di riferimento. Imper...
Voce principale: Supercoppa Primavera. Supercoppa Primavera 2024Supercoppa Primavera 2024 Competizione Supercoppa Primavera Sport Calcio Edizione 21ª Organizzatore Lega Serie A Date 20 agosto 2024 Luogo Reggio Emilia Partecipanti 2 Formula Gara unica Impianto/i Mapei Stadium Risultati Vincitore Sassuolo(1º titolo) Secondo Fiorentina Statistiche Incontri disputati 1 Gol segnati 2 (2 per incontro) Cronologia della competizione 2023 Manuale La Supercoppa Primavera 2024 è sta...
Banana Fishバナナフィッシュ(Banana Fisshu)GenreLaga,[1] Kejahatan seru[2] MangaPengarangAkimi YoshidaPenerbitShogakukanPenerbit bahasa InggrisNA Viz MediaMajalahBessatsu Shōjo ComicMajalah bahasa InggrisNA Pulp, Animerica ExtraDemografiShōjoTerbitMei 1985 (1985-05) – April 1994 (1994-4)Volume19 (Daftar volume) Seri animeSutradaraHiroko UtsumiSkenarioHiroshi SekoMusikShinichi OsawaStudioMAPPAPelisensiAmazon Prime Video[3]SaluranasliFuji TV (Noitami...
