Ebû Alî Muhammed b. Alî el-Hüseyn (el-Hasen) b. Mukle el-Bağdâdî (Arapça: أبو علي محمد بن علي ابن مقلة; 885/6 - 20 Temmuz 940/1), yaygın olarak İbn Mukle olarak bilinen, 10. yüzyılın başlarında yüksek devlet görevlerine yükselen Fars kökenli Abbasi Halifeliği görevlisidir. Kariyeri, 928-930, 932-933 ve 934-936 yıllarında Bağdat'ta vezirlik görevini üstlenmesiyle zirveye ulaşmıştır. Bölgedeki emirlerin giderek artan gücüne karşı başarılı bir şekilde mücadele edemeyince, konumunu ilk emir el-Ümeraİbn Ra'ik'e kaptırmış ve zindanda ölmüştür. Aynı zamanda el-hattu'l-mansûb'u (Arapça: الخط المنسوب) ve Sülüs (Arapça: خط الثلث) icat eden ünlü bir hattattır.[1]
Hayatı
Erken yaşam ve kariyer
İbn Mukle, Hicri 272 (Miladi 885/6) yılında Abbâsîlerin başkenti Bağdat'ta doğmuştur.[2] Kamu hizmetine Fars'ta vergi tahsildarı olarak başlamıştır. Merkezi hükûmette iktidara yükselişi, onu resmi yazışmalardan sorumlu olarak atayan güçlü vezir Ebu'l-Hasan Ali ibn el-Furat'ın himayesinde 908'de gerçekleşmiştir.[2] Bu sırada, Halife Muktedir'in (h. 908-932), Abbasi sarayında sivil bürokrasinin gücünün zirvesine ulaştığını, ancak önceki saltanatların halifeliğin kaderini eski haline getirme konusundaki başarılarının kronik mali sıkıntılar nedeniyle çöktüğünü göstermektedir. Bu dönem boyunca Bağdat'taki siyasi sahneye İbnü'l-Furat ve onun hizbi (Benu'l-Furat), rakibi Ali bin İsa el-Cerrah ve onun etrafında toplanan hizip (Benu'l-Cerrah) ve ordunun güçlü komutanı Mu'nis el-Hadim hakimdi.[3] İbnü'l-Furat ile yakın bağları, 917-918'deki ikinci döneminde yeniden teyit edilmesine rağmen, İbn Mukle sonunda ona karşı dönmüştür. Bir sonraki terfisi, Ali ibn İsa'nın fiili 918-928 vezirliği sırasında, kamu mülklerinin önemli bölümünü (divan ) üstlendiği zaman gerçekleşmiştir.[2]
Birinci vezirliği
İbn Mukle, güçlü nazır (hacib ) Nasr'ın dostluğunu kazanarak, Ali'nin 928'deki rezilliğinden sonra kendisi için vezirlik makamını güvence altına almayı başardı.[2] Ancak vezirliği, 929'da Mu'nis tarafından kışkırtılan ve Muktedir'i kardeşi Kahir lehine deviren kısa ömürlü bir darbe de dahil olmak üzere aşırı iç istikrarsızlıklarla damgalanmıştır.[2][4] Darbenin başarısızlığına rağmen, Mu'nis ve yakın müttefiki Ali bin İsa artık hükûmete hakim olmuşlar ve İbn Mukle'nin 930'da görevden alınmasına yol açmışlardır.[2]
İkinci vezirliği ve Kahir'in devrilmesi
9.-10. yüzyıllarda Irak haritası
İbn Mukle, Muktedir'in 932'de ölümünün ardından onun yerine geçen Kahir tarafından yeniden vezir olarak atanmıştır. Yeni halifenin kendi otoritesini kurma girişimleri hem İbn Mukle'nin hem de Mu'nis'in muhalefeti ile karşılaşmıştır. Mu'nis, Kahir'e karşı komplo kurmaya başladı, ancak harekete geçemeden tutuklandı ve öldürüldü, bunun üzerine İbn Mukle göreve geldikten sadece altı ay sonra görevden alınmıştır.[2][5] İbn Mukla daha sonra başka bir komplonun başına geçmiş ve 934 yılında Kahir, Bağdat birlikleri tarafından yakalanmış, kör edilmiş ve tahttan indirilmiş; yerine yeğeni Râzi geçmiştir.[6]
Üçüncü vezirliği ve düşüş
Başlangıçta, Râzi, Ali bin İsa'yı bir kez daha vezirlik makamına getirmesi için çağırdı, ancak o, ileri yaşını gerekçe göstererek reddetti;[7] İbn Mukle daha sonra üçüncü dönem görevine atanmıştır.[2] Ancak, saltanatının ilk aylarında Muhammed bin Yakut, Nisan 935'teki düşüşüne kadar sarayın en güçlü üyesi olmaya devam etmiş; ancak o zaman İbn Mukle gerçekten yönetimin kontrolünü ele geçirmiştir.[7]
Bu dönemde Halifeliğin karşı karşıya olduğu en büyük tehdit, Abbasi sarayındaki iç çekişmelerden yararlanarak kendi eyaletleri üzerindeki kontrollerini güçlendiren ve Bağdat'a ödenmesi gereken vergileri geri çeken, böylece merkezi hükûmeti felç eden bölge valilerinin artan bağımsızlığıydı.[6] İbn Mukle, komşu eyaletler üzerindeki kontrolünü askerî güçle yeniden tesis etmeye karar verdi ve ilk hedefi olarak Hamdânîler kontrolündeki Cezire'yi seçti: 935'te Hamdaniler başkenti Musul'u ele geçiren bir sefer düzenledi, ancak Bağdat'a geri dönmek zorunda kaldı. 936 yılında Vasıt valisi İbn Râik'e karşı bir sefer başlatma girişimi başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Artan mali krizle başa çıkamamasının ardından bu son felaket, İbn Mukla'nın görevden alınmasına ve tutuklanmasına yol açmıştır.[2][8]
İbn Mukle'nin görevden alınması aynı zamanda Abbasi halifelerinin bağımsızlığının nihai sonunu da işaret eder, zira İbn Râik kısa bir süre sonra, halifeliğin geri kalanının fiili yöneticisi haline gelen ve halifeyi tüm gerçek otoritesinden mahrum bırakan askeri tabanlı bir makam olan Emîrü’l Ümerâ ("komutanların komutanı") görevine atanmıştır.[2][9] İbn Râik, İbn Mukle ve oğlunun mallarına el koydurdu ve İbn Mukle de Emîrü’l Ümerâ karşı komplo kurmaya başladı. Ancak İbn Râik bunu öğrendi ve onu hapse attırıp sağ elini kestirdi. Kısa bir süre sonra, Türk generali Baykam'ın ordusu İbn Râik'i devirmek üzere Bağdat'a yaklaşırken dili kesildi. Baykam'ın başarısına rağmen İbn Mukle zindanda kalmış ve 20 Temmuz 940'ta orada ölmüştür.[2]
Hattalığı
İbn Mukle aynı zamanda bir hattat ve sülüs tarzının mucidi olarak da ünlüydü.[1]Sülüsten başka, kutsal Kur'an'ı iletmenin temel yazısı olarak kûfi'nin yerini alan yumuşak bir eğik yazı olan nesih de dahil olmak üzere beş hat stili daha icat etmiştir. Nesih, okunması kolay bir yazı tipi olup matbaacılıkta günümüze kadar kullanılmaya devam etmektedir.[10] İbn Mukle, 'el yazısı alanında bir peygamber olarak saygı görüyordu; tıpkı arılara bal gözlerini altıgen yapmaları için vahyedildiği gibi, eline de dökülüyordu'.[11] Kendisi veya kardeşleri, 11. yüzyılda yaşamış Fars hattat İbnü'l-Bevvab tarafından mükemmelleştirilen el-hatt el-mansub ("orantılı yazı") tarzının öncüleri olarak kabul edilirler.[2] Hat, çizgilerin "çizilmesi" anlamına gelir ve bu da hat sanatının bir mekân sınırlaması olduğunu gösterir. El-Hatt el-Mansûb sisteminde harf tasarımı üç ölçüye bağlıdır: Nukta büyüklüğü; Elif'in yüksekliği; ve Elif'in yüksekliğine eşit bir çapa sahip daire.[12][13]
İbn Mukle'nin kendi eserlerinden hiçbiri günümüzde mevcut değildir, eserleri yalnızca İbnü'n-Nedîm gibi diğer kaynaklar aracılığıyla bilinmektedir.[14]
Osborn, J.R. (2009). "Narratives of Arabic Script: Calligraphic Design and Modern Spaces". Design and Culture. 1 (3). ss. 289-306. doi:10.1080/17547075.2009.11643292.
Tabbaa, Yasser (1991). "The Transformation of Arabic Writing: Part I, Qur'ānic Calligraphy". Ars Orientalis. Cilt 21. ss. 119-148. ISSN0571-1371. JSTOR4629416.
