Tek nüfuslu yerleşim ve yönetim merkezi — Çaa-Suur.
Yazar S.O. Taspay'ın yazdığı «Çaa-Suurum» (Чаа-Суурум) diye şarkısı ile tanınmıştır.
Sözkökü ve Söz tanımı
Çaa-Suur sözündeki çaa sözü yeni, suur ise köy yerleşimi anlamında kullanılır.[2]
Belde anlamında sumu sözü kullanılmaktadır. Tıva'da köy ve kasaba türü yerleşimler için ködee suur denilmektedir. İlçe, belediye, belde türüne karşılık olarak ise sum, rayon adlandırmaları kullanılır.
Tıva'da eski dönemlerden kalma idari birim adları halen kullanılmaktadır. Eskiden bu adlandırmalar şöyle idi.
Şimdi Tıva Cumhuriyeti'nde idari bölge birimleri ve belediyeleri (kırsal yerleşim statüsünde) sumu, sumon olarak adlandırılıyor.
Tarih
Çaa-Suur sumu 1974 yılında tekrar kuruldu. Mеzil-ооl Tülüş, Sеvеñ-ооl Tülüş, Mаgаjık Şаrаp оglu Tülüş, Kızıl-ооl Sеndijik оglu Tülüş, Аrаgаçı Dоzunçuk оglu Kırgıs, Biçеjik Tülüş оglu Biçеjik, Kеçil-ооl Tülüş оglu Kеçil-ооl, Sunduy Dоrbuy оglu Tülüş ilk evleri köyde kuran kişilerdir. Bunların başkanı da Dоñgаk Hоrаgаy idi.
Sumuya 1949 yılında «Sovyet Tıva'nın 5 yıl Oyu» kolektif çiftliği kuruldu. Bu beldenin ilk kolhozudur. Bu kolhozun başkanı Stepan Şogjap oglu Konçuk (bazı belgelerde Stepan Badı-Tömür oglu Konçuk geçer) idi. 1967 yılında «Sovyet Tıva'nın 5 yıl oyu» adlı kolhoz «Torgalıg» kolhoz ile birleşmiştir.
1972-1974 yıllarında köy yanı ovaya küçük bir havalimanı kuruldu.
1990 yılı Nisan ayında «Ertinelig» sovhoz kuruldu. İlk müdürü Dalay-ool Kırgıs oglu Aragaçı oldu. 1995 yılı 1 Haziran'dan başlayıp 6 kooperatif kuruldu: Çaylag-Hem, Kadıy-Bajı, Ezirlig, Dörgün, İrbitey-1, Salgal.
1941 yılında 4 yıllık ilkokul Dus-Dag sumunda açıldı. Bu okulun müdürü bilinen Tıva yazarı Begzi Oday-Sürün oglu Dongak olmuştur.
1974 yılında Çaa-Suur sumu yeniden kurulmuştur. İlk başkanı Dambajık Dospan oglu Tumat olmuş yazı işlerinde ise Sengiijal (Sengii) Sevek oglu Serembil çalışmıştır.
Halkın isteği ile 2008 yılında Vasiliy Avıt-ool oglu Tülüş bir suburgan kurmuştur.
Coğrafya
Tıva'nın güney yönünde Moğol yurdu ile sınırlanan Övür kojuununun doğu tarafında Sarıg-Höl ve Dus-Dag sumularının ortasında durur.
Çaa-Suurdan Handagaytı'ya kadar uzaklık 100 km, Kızıl'a ise 365 km.
Sokakları
Gagarin, Stepan Konçuk, Lenin, Mezil ool. .
Nüfusa sahip olmayan yer adları: Ak-Haya, Bayza, Bert-Şaaraş, Büüze, Dalay-Bajı, Dorgun, Dus-Dag, İrbitey, İrbitey-Uju, İştii-Bel, İştii-Bel-1, İştii Bel-2, Kadıy-Bajı, Kara-Kojagar, Kattag-Kara-Sug, Kök-Sayır-Bajı, Kuy-Ödek, Kurjaangı, Kuu-Dag-Uju, Kızıl-Haya, Ovaalıg-Şat, Orgu, Orgu-Şol, Sarıg-Uya, Sug-Bajı, Sug-Şadı, Hadın-Çarık, Hün-Körbes, Çangıs-Dıt, Çangıs-Terek, Çinge-Dorgun, Çinge-Sayır, Şoluk-Hovu.
Nüfus
Toplam Nüfusu 2002[3] yılında 643 iken 2020 yılı — 579 kişi.[4]
Yıllara göre kişi sayısı:
2002
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
643
620
619
605
606
588
589
567
578
582
581
579
Altyapı
Övür kojuun Çaa Suur beldesi Vladimir Şarıy-ool Çaktar-ool Orta Öğretim Okulu
.svg)