X Hastalığı veya Hastalık X, Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından Şubat 2018'de, gelecekte bir epidemiye neden olabilecek varsayımsal, bilinmeyen bir patojeni temsil etmek üzere plan öncelikli hastalıklar listesinde benimsenen bir yer tutucu adıdır.[4][5] DSÖ, planlamalarının bilinmeyen bir patojene (örneğin, daha geniş aşılar ve üretim tesisleri) uyum sağlamak için yeterince esnek olmasını sağlamak için yer tutucu adını benimsemiştir.[4][6] ABD Ulusal Alerji ve Bulaşıcı Hastalıklar Enstitüsü Direktörü Anthony Fauci, X Hastalığı kavramının DSÖ projelerini araştırma çabalarını tek tek suşlar (örneğin zika virüsü) yerine tüm virüs sınıflarına (örneğin flavivirüsler) odaklamaya teşvik edeceğini ve böylece DSÖ'nün öngörülemeyen suşlara yanıt verme kapasitesini artıracağını belirtti.[7] 2020 yılında, DSÖ'nün kendi uzman danışmanlarından bazıları da dahil olmak üzere uzmanlar, SARS-CoV-2 virüs suşunun neden olduğu COVID-19'un ilk X Hastalığı olma gerekliliklerini karşıladığını düşünmektedir.[1][2][3]
Gerekçelendirme
Jeremy Farrar, DSÖ Ar-Ge Planı Bilimsel Danışma Grubu Başkanı[8]
Mayıs 2015'te, COVID-19 pandemisi öncesindeki pandemi hazırlıklarında, DSÖ'den üye kuruluşlar tarafından viral salgınların belirlenmesi ile aşıların/tedavilerin onaylanması arasındaki gecikmeyi azaltacak ve salgınların bir "halk sağlığı acil durumuna" dönüşmesini engelleyecek fikirler üretmek üzere bir "Salgınları Önlemeye Yönelik Eylem için Ar-Ge Planı" oluşturması istenmiştir.[4][9] Odak noktası, çok az önleyici seçeneğin mevcut olduğu en ciddi ortaya çıkan bulaşıcı hastalıklar (EID'ler) olacaktı.[9][10] Küresel uzmanlardan oluşan bir grup, "Ar-Ge Planı Bilimsel Danışma Grubu",[11] ondan az "plan öncelikli hastalıklar" listesi hazırlamak üzere DSÖ tarafından bir araya getirildi.[4][5][9]
2015 yılından bu yana, EID'lerin kısa listesi yıllık olarak gözden geçirilmekte ve başlangıçta tarihsel olarak salgınlara neden olan Ebola ve Zika gibi yaygın olarak bilinen hastalıkların yanı sıra SARS, Lassa ateşi, Marburg virüsü, Rift Vadisi ateşi ve Nipah virüsü gibi ciddi salgın potansiyeli olan daha az bilinen hastalıkları da içermektedir.[5][10] O zamandan bu yana listeye COVID-19 da eklenmiştir.[12]
Şubat 2018'de, Cenevre'deki "2018 Ar-Ge Planı" toplantısının ardından DSÖ, "bilinen bilinmeyen" bir patojen için yer tutucu olarak X Hastalığı'nı kısa listeye ekledi.[4][6][13] X Hastalığı yer tutucusu, bilinmeyen bir patojenin neden olabileceği gelecekteki bir salgın potansiyelini kabul etti ve dahil edilmesiyle DSÖ'ye, planlamalarının ve yeteneklerinin böyle bir olaya uyum sağlayacak kadar esnek olmasını sağlama konusunda meydan okudu.[5][14][15]
DSÖ, 2018 yılında güncellenen öncelikli hastalıklar listesini açıklarken şunları söyledi: "X Hastalığı, ciddi bir uluslararası salgının şu anda insan hastalığına neden olduğu bilinmeyen bir patojenden kaynaklanabileceği bilgisini temsil etmektedir".[5][6][16] Ar-Ge Planı Özel Danışma Grubu'ndan John-Arne Røttingen şunları söyledi:[8] "Tarih bize bir sonraki büyük salgının muhtemelen daha önce görmediğimiz bir şey olacağını söylüyor" ve "Bir 'X' eklemek garip görünebilir ama asıl mesele aşılar ve teşhis testleri açısından esnek bir şekilde hazırlandığımızdan ve plan yaptığımızdan emin olmaktır. Herhangi bir ya da çok sayıda hastalık için çalışacak 'tak ve çalıştır' platformlarının geliştirildiğini görmek istiyoruz; hızla karşı önlemler oluşturmamızı sağlayacak sistemler".[6][10]
ABD'li uzman Anthony Fauci şunları söyledi: "DSÖ 'hızlı hareket etmesi' gerektiğinin farkında ve bu da platform teknolojileri yaratmayı içeriyor" diyen Fauci, bu tür platformlar geliştirmek için DSÖ'nün flavivirüsler başta olmak üzere tüm virüs sınıflarını araştırması gerekeceğini söyledi. "Bunların ortak yönlerine ilişkin bir anlayış geliştirirseniz, daha hızlı yanıt verebilirsiniz" diye ekledi.[7]
Benimsenme
End of Epidemics kitabının yazarı Jonathan D. Quick, DSÖ'nün X Hastalığı'nı adlandırma eylemini "risk iletişimi açısından akıllıca" olarak nitelendirerek, "panik ve rehavet, dünyanın bulaşıcı hastalıklara verdiği tepkinin ayırt edici özellikleridir ve rehavet şu anda yükseliştedir" dedi.[17]Women's Health, terimin oluşturulmasının "panik yaratmak için tasarlanmış hoş olmayan bir hareket gibi görünebileceğini" ancak listeye dahil edilmesinin tüm amacının "insanların radarına girmek" olduğunu yazdı.[18]
Coalition for Epidemic Preparedness Innovations'tan (CEPI) Richard Hatchett, "Kulağa bilimkurgu gibi gelebilir ama X Hastalığı hazırlıklı olmamız gereken bir şey" diyerek 2014 Batı Afrika Ebola virüsü salgınının kontrol altına alınmasındaki başarıya rağmen, hastalık türlerinin 2018'de geri döndüğüne dikkat çekti.[19] Şubat 2019'da CEPI, Almanya merkezli CureVac biyofarmasötik şirketine, CEPI'nin "bilinmeyen patojenlere (yani X Hastalığı'na) hızlı müdahale için hazırlanabileceğini" söylediği bir "RNA Yazıcı prototipi" geliştirmek üzere 34 milyon ABD doları tutarında fon sağladığını duyurdu.[20]
Amerika Birleşik Devletleri Uluslararası Kalkınma Ajansı (USAID) tarafından yürütülen ve hayvan-insan etkileşiminin belirli "sıcak noktalarındaki" hayvan virüslerini tedarik edip araştırarak bir erken uyarı pandemi sistemi olarak hareket etmek üzere tasarlanan PREDICT programı ile paralellikler kurulmuştur.[21]
Eylül 2019'da The Daily Telegraph gazetesi, Public Health England'ın (PHE) Birleşik Krallık'ta sağlık sistemlerinde bildirilen çok çeşitli hastalıklardan kaynaklanan potansiyel bir X Hastalığı için kendi soruşturmasını nasıl başlattığını haberleştirmiş; son on yılda PHE tarafından 12 yeni hastalık ve/veya virüsün kaydedildiğini belirtmiştir.[22]
Ekim 2019'da New York'ta, DSÖ'nün Sağlık Acil Durumları Programı, çeşitli dünya sağlık kuruluşlarından ve halk sağlığı sistemlerinden 150 katılımcısının böyle bir olasılıkla mücadeleye daha iyi hazırlanmaları ve fikir ve gözlemlerini paylaşmaları için X Hastalığı ile küresel bir salgını simüle etmek üzere bir "X Hastalığı kukla koşusu" gerçekleştirdi.[23][24]
Mart 2020'de The Lancet Infectious Diseases, "X Hastalığı: Bir sonraki pandemi için tıbbi karşı önlemlerin geliştirilmesini hızlandırmak" başlıklı bir makale yayınladı; bu makale, terimi Patojen X'i (X Hastalığı'na yol açan patojen) içerecek şekilde genişletti ve gelecekteki herhangi bir X Hastalığı ile mücadeleye yardımcı olacak ürün geliştirme ve uluslararası koordinasyon alanlarını belirledi.[25]
Nisan 2020'de The Daily Telegraph, COVID-19 ile mücadele için denenen bir ilaç olan remdesiviri, Gilead Sciences'ın gelecekteki bir X Hastalığı'nı tedavi etmek için on yıl önce üzerinde çalışmaya başladığı bir anti-viral olarak tanımladı.[26]
Ağustos 2023'te Birleşik Krallık Hükûmeti, Porton Down kampüsünde yer alan ve X Hastalığı olarak ortaya çıkma potansiyeli olan patojenleri araştırmakla görevli yeni bir araştırma merkezinin kurulduğunu duyurdu. Canlı virüsler, yeni bir tehdit tespit edilmesi durumunda 100 gün içinde testler ve potansiyel aşılar geliştirmek amacıyla özel muhafaza tesislerinde tutulacak.[27]
Ocak 2024'te, Dünya Ekonomik Forumunun yıllık toplantısında, COVID-19 pandemisinin ardından X Hastalığı bir kez daha potansiyel bir tehdit olarak tartışıldı.[28][29]
Strateji
2022'de yayınlanan bir makalede, X Hastalığı'na hazırlık için aşağıdaki stratejiler sıralanmıştır:[30]
yayılma ve bunun sonucunda insanlarda yeni bir hastalığın ortaya çıkması ve yayılması riskini azaltmak için atılacak adımlar;
tıbbi karşı önlemlerin geliştirilmesi ve üretilmesi arasındaki gecikme süresini kısaltmak için araştırma programlarının güçlendirilmesi;
Büyük ölçekli bir salgını kontrol altına almak için farmasötik (örn. aşılama) ve farmasötik olmayan (örn. sosyal mesafe) önlemlerin hızlı bir şekilde uygulanması;
ilaç ve aşıların adil dağıtımını ve küresel kapsamını sağlamak için uluslararası protokoller geliştirmek.[30]
Adaylar
Zoonotik virüsler
2018'de X Hastalığı'nın eklenmesi üzerine DSÖ, hemorajik ateşler ve daha yeni olan çocuk felci dışı enterovirüs gibi birçok kaynaktan gelebileceğini söyledi.[6] Ancak Røttingen, X Hastalığı'nın zoonotik bulaşmadan (insanlara sıçrayan bir hayvan virüsü) gelme olasılığının daha yüksek olduğunu belirterek şunları söyledi: "Bu doğal bir süreç ve farkında olmamız ve hazırlanmamız hayati önem taşıyor. Muhtemelen en büyük risk budur".[6][10]
DSÖ özel danışmanı Profesör Marion Koopmans da zoonotik hastalıkların ortaya çıkma hızının arttığına dikkat çekerek şunları söyledi: "Dünya geliştikçe hayvan ve insan temasının yoğunluğu çok daha fazla artıyor. Bu durum yeni hastalıkların ortaya çıkma ihtimalini arttırırken, modern seyahat ve ticaret de bu hastalıkların yayılma ihtimalini arttırıyor".[10][31]
COVID-19 (2019-günümüz)
Marion Koopmans, DSÖ Ar-Ge Planı Özel Danışma Grubu üyesi[8]
COVID-19 pandemisinin başlangıcından itibaren uzmanlar COVID-19'un X Hastalığı kriterlerini karşılayıp karşılamadığı konusunda spekülasyonlar yaptılar.[32][33] 2020 Şubat ayı başlarında, Wuhan Viroloji Enstitüsünden Çinli virolog Shi Zhengli, ilk X Hastalığı'nın bir koronavirüsten kaynaklandığını yazdı.[3] Aynı ayın ilerleyen günlerinde, Rotterdam'daki Erasmus Üniversitesi Tıp Merkezi Virobilim Başkanı ve DSÖ'nün Ar-Ge Planı Özel Danışma Grubu üyesi Marion Koopmans,[8][34]Cell adlı bilimsel dergide "Kontrol altına alınsın ya da alınmasın, bu salgın hızla X Hastalığı kategorisine uyan ilk gerçek pandemi sorunu haline geliyor" diye yazdı.[2][35][36] Aynı zamanda DSÖ'nün Ar-Ge Planının bir üyesi olan Peter Daszak, The New York Times'ta yayınlanan bir görüş yazısında şunları söyledi: "Özetle, Covid-19 X Hastalığı'dır".[1]
Sentetik virüsler/biyolojik silahlar
2018 yılında güncellenen plan öncelikli hastalıklar listesi açıklandığında, medyada gelecekte X Hastalığı'nın biyolojik bir silah olarak kasıtlı bir şekilde yaratılabileceği spekülasyonu yer almıştır.[37] 2018'de DSÖ Ar-Ge Planı Özel Danışman Grubu üyesi Røttingen'e, Hastalığı'in gen düzenleme teknolojisininsentetik virüsler üretme kabiliyetinden kaynaklanma potansiyeli (örneğin, 2017'de Kanada'da Orthopoxvirus sentezinden bahsedildi) ve bunun bir kaza veya hatta bir terör eylemi yoluyla serbest bırakılabileceği soruldu. Røttingen, gelecekteki bir X Hastalığı'nın sentetik bir virüsten ya da bir biyolojik silahtan kaynaklanma ihtimalinin düşük olduğunu söyledi. Ancak böyle bir olayın ciddiyetine dikkat çekerek şunları söyledi: "Sentetik biyoloji ölümcül yeni virüslerin yaratılmasına olanak tanıyor. Ayrıca yeni bir hastalığa sahip olduğunuzda popülasyonda direnç yoktur ve bu da hızlı yayılabileceği anlamına gelir" dedi.[10]
2018 yılında Londra Müzesi, 1918 İspanyol gribi salgınının yüzüncü yıldönümü dolayısıyla "X Hastalığı: Londra'nın bir sonraki salgını?" başlıklı bir sergi düzenledi.[39][40]
Terim, Disease (2020)[41] ve Disease X: The Outbreak (2019)[42] gibi küresel salgın hastalıkları içeren birkaç kurgu kitabın başlığında yer almaktadır.
Komplo teorileri
X Hastalığı, gerçek bir hastalık olabileceği, biyolojik bir silah olarak tasarlandığı ya da planlı bir epidemi yaratmak için tasarlandığı iddialarıyla çeşitli komplo teorilerine konu olmuştur.[43][44]
^abcdeEditorial (13 Mart 2018). "What is Disease X?". Economist. 24 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2020. By listing Disease X, an undetermined disease, the WHO is acknowledging that outbreaks do not always come from an identified source and that, as it admits, "a serious international epidemic could be caused by a pathogen currently unknown to cause human disease".
^abMipatrini, Daniele; Montaldo, Chiara; Bartolini, Barbara; Rezza, Giovanni; Iavicoli, Sergio; Ippolito, Giuseppe; Zumla, Alimuddin; Petersen, Eskild (17 Ekim 2022). "'Disease X'—time to act now and prepare for the next pandemic threat". The European Journal of Public Health. 32 (6). ss. 841-842. doi:10.1093/eurpub/ckac151. ISSN1101-1262. PMC9713389 $2. PMID36250806.
^McKie, Robin (6 Şubat 2020). "Coronavirus: the huge unknowns". The Guardian. 21 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mart 2020. This hope now looks forlorn with the sudden emergence of the respiratory disease Covid-19, which has rapidly acquired most of the characteristic of a Disease X.
.jpg)
