Türkçede ekler, yapım eki ve çekim eki olmak üzere ikiye ayrılır. Türkçe sondan eklemeli bir dil olduğu için ekler Türkçedeki en önemli dilyapılarındandır. Yabancı kökenli bazı sözcükler hariç, Türkçede ön ek bulunmaz.[1] Türkçede sözcük köklerine getirilen ekler, cümlede sözcükler arasında geçici anlam ilişkileri kurmak veya yeni sözcükler türetmek amacıyla kullanılır.[2]
İsim soylu sözcüklerdenyüklem yapma göreviyle kullanılan -(y)di, -(y)miş, -(y)se* ve -dir ile bunların şahıs çekim ekleridir.
*-y kaynaştırma harfi, eki alan isim ünlü harf ile bitiyorsa getirilir. örnek-> Anne + -(y)di = Anneydi.
Şahıs (kişi) ekleri
-m, -im, -n, -in, -sin, -k, -iz, -niz, -iniz, -siniz, -ler ve -sinler ekleridir.[3] Fiil kiplerine veya ek-fiillere eklenerek işin veya oluşun kim tarafından gerçekleştirildiğini belirtirler.
Mastar Ekleri
-mak ve -mek ekleridir. Fiil kök ve gövdelerinin karşıladıkları oluş, kılış ve durumları gösteren fiil adları kurmak için kullanılan eklerdir.[4]
Yapım ekleri
İsim ya da fiil kök veya gövdelerine gelerek onlardan başka isim ya da fiil türeten eklerdir. Yapım ekleri eklendiği sözcüğün anlamını ve bazen de türünü değiştirirler. Bu özellikleriyle isimden isim, isimden fiil, fiilden isim ve fiilden fiil türetirler.[2] Birkaç özel durum dışında her zaman çekim eklerinden önce gelirler. Köke yapım eki gelmesiyle oluşan birime gövde denir. Kökün, bu eklerden birini ya da birkaçını almasıyla oluşan ve çekim eki bulundurmayan yapıya gövde denir. Yapım ekleri kök morfemlerini (biçim birimi) destekleyen morfemler olduklarından, bu ekler ikinci derecede kök morfemleri olarak değerlendirilebilir.[2]
İsimden İsim Yapan Ekler (İİYE)
lık: kömür—lük, göz—lük, kulak—lık
lı: Şehir—li, para—lı, ağaç—lı, baş—lı
sız: su—suz, para—sız, ev—siz
cü: göz—cü, sanat—çı, yol—cu, simit—çi
ce: Türk—çe İngiliz—ce
daş: çağ—daş, arka—daş, yol—daş
üncü: üç—üncü beş—inci
msı: acı—msı ekşi—msi
cil: et—cil ben—cil insan—cıl
şın: sarı—şın
sal: kum—sal kadın—sal
ıt: yaş—ıt
cağız: kız—cağız çocuk—cağız
cık: az-ı-cık küçü(k)—cük
tı: hırıl—tı cıvıl—tı
-cı: Şaka—cı,ezber—ci
-li: Toz—lu,çocuk—lu
-cıl: Ben—cil (insan)
-deki: Ev—deki, bahçe—deki
-çıl: Kır—çıl (kumaş)
-lik: Kış—lık, turşu—luk
-inci: Bir—inci(sınıf),iki—nci
-msar: Kötü—mser,kara—msar
-den: Can—dan,sıra—dan
-sı: Çocuk—su,kadın—sı
-de: Göz—de,söz—de
-sız: Sayı—sız,akıl—sız
İsimden Fiil Yapan Ekler (İFYE)
la: su-la, taş-la, uğur-la
al: çok-al, az-al, dar-al
l: doğru-l, sivri-l
a: kan-a, yaş-a, tür-e, boş-a
ar: yaş-ar, mor-ar, sarı-ar
da: fısıl-da, horul-da-gürül-de
at: yön-et, göz-et
ık: geç-ik (gecik), bir-ik
ımsa: az-ımsa, benim-se,küçü(k)-mse
kır: fış—kır, hay—kır
an: ev—len, rahat—la
laş: şaka—laş, der—leş, çocuk—laş
sa: su—sa, garip—se, önem—se
Fiilden İsim Yapan Ekler (FİYE)
Fiil kök veya gövdelerine gelerek isim yapan eklere denir:
aç-eç : kaldır—aç, belirt—eç
ca-ce: düşün—ce, eğlen—ce
acak—ecek: giyecek, yok—acak, aç—acak
ak: yat—ak, kaç—ak, dur—ak
ga: böl—ge, bil—ge, süpür—ge
gan: çalış—kan, unut—kan, kay—gan
gı: sev—gi, çal—gı, as—kı
gıç: bil—giç, dal—gıç, başlan—gıç
gın: yor—gun, bil—gin, bez—gin, bit—gin
ı/i: yaz—ı, öl—ü, yap—ı, çat—ı, kok—u, doğ—u
ıcı—ici: yap—ıcı, gör—ücü, al—ıcı, sat—ıcı,
ık—ik: kes—ik, aç—ık, göç—ük
ım—im: say—ım, seç—im, öl—üm, ölç—üm
ın—in: yığ—ın, ak—ın, tüt—ün, ek—in
nç: gül—ünç, sev—inç
ıntı: kes—inti, çık—ıntı, dök—üntü
ır-er: gel—ir, gid—er, ok—ur
ış: otur—uş, yürü—y-üş
ıt: geç—it, yak—ıt, ölç—üt
ma: oyla—ma, dene—me
tı: belir—ti, kızar—tı, karar—tı
dık: yap---dığında
Fiilden Fiil Yapan Ekler (FFYE)
dır: öl—dür, bil—dir, karış—tır
l: ger—il, an—ıl, vur—ul, sat—ıl
n: öv—ün, sev—in, yarala—n
t: ak—ıt, acı—t, otla—t
Kaynakça
^Şahin, Hatice (2006). "Türkçede Ön Ek"(PDF). Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. Cilt 7 (10 bas.). ss. 65-77. 4 Mart 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi(PDF). Erişim tarihi: 29 Nisan 2010.