Salih Zeki

Salih Zeki
Doğum1864
İstanbul, Osmanlı İmparatorluğu
Ölüm2 Temmuz 1921 (57 yaşında)
İstanbul
Defin yeriFatih Camii Haziresi, İstanbul
MilliyetTürk
VatandaşlıkOsmanlı İmparatorluğu
Dinİslam
Evlilikler
Vecihe Hanım
(e. 1891; b. 1901)

Halide Edip Adıvar
(e. 1901; b. 1911)
Çocuk(lar)Malik Sayar
Ayetullah Sayar
Hikmetullah Sayar
Tarık Sayar
Faruk Sayar
Kariyeri
DalıMatematik
EtkilendikleriHenri Poincaré, Riyaziyeci Mehmet Nadir Bey, George Boole

Salih Zeki Bey (1864, İstanbul - 2 Temmuz 1921,[1] İstanbul), Osmanlı-Türk matematik bilgini, bilim tarihçisi ve astronomdur. Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde yaşamış ve yaptığı çalışmalarla çağdaş bilimin Türkiye’de tanıtılmasında ve yayılmasında önemli katkılarda bulunmuştur. Yaşadığı dönemin önde gelen matematik bilginlerinden olmasının yanında; İkdam, Darüşşafaka ve İktisadiyat Gazeteleri ile Darülfünun Dergisi’ne yazdığı makaleler ile bilim hayatına sayısız katkıda bulunmuştur. Bilim tarihi açısından çok değerli konferanslar vermiş ve eserler kaleme almıştır. Bu konuda aldığı ilk çalışması, aynı zamanda bir Türk bilim adamının yurt dışında yayınladığı ilk bilim tarihi makalesi olma özelliği taşımaktadır. Ölümünden sonra da Türkiye’deki matematik araştırmalarına öncülük eden ve bilim tarihi açısından da çok değerli olan eseri Asar-ı Bakiye’yi dört cilt olarak düzenlemiştir, ancak hayattayken ilk iki cildi yayımlanmıştır. Verdiği konferanslarda Türk matematikçilerinin o dönemde henüz bilmediği Öklid dışı geometriler, sanal sayılar, sayılar teorisi gibi alanların ülkede tanıtılması sağlamıştır. Bu alandaki katkıları bununla da sınırlı kalmamış verdiği dersler, yazdığı kitaplar ve kaleme aldığı ders kitapları ile matematik dersinin, eğitimin her seviyesinde yayılmasında büyük katkı sağlamıştır.[2] Bunun yanında astronomi, fizik, geometri, mantık gibi birçok alanda hem ders kitabı hem de özgün çok sayıda yapıt vermiştir.

Matematiğin yanında, Türk fikir dünyasında bir ilk olarak matematik felsefesi ile de ilgilenmiştir.[3] Ve Türkiye’nin ilk matematik profesörü olması sebebiyle büyük bir öneme sahiptir.[4] Boole’un Cebirsel mantık anlayışını savunmuş, matematik mantığını Türkiye’de ilk ele alan Ali Sedat’tan sonra kendisi de eserlerinde yer vererek bu alanının ülkede gelişmesine büyük katkı sağlamıştır.[5] Mantığın matematikle ifade edilebileceğini düşünmüş, Dârülfünûn’da verdiği mantık dersinin notlarını “Mizan-ı Tefekkür” adıyla yayınlayarak bu düşüncesini detaylıca anlatmıştır. Salih Zeki mantığı; formel mantık, niceleme mantığı, cebirsel mantık olarak üç kısım olduğunu savunmuştur. Bunların üçünün de faydalı olduğunu, ancak cebirsel mantığın diğer ikisini de kapsayıp görevini yerine getirebileceğini savunmuştur.[6][3]

Nesnel bir yaklaşımda Türklerin ve Müslümanların bilime katkılarını tespit etmeye çalışmış ve çağdaş Türk bilim tarihçiliğinin kurucusu olmuştur. Araştırmacılar için bugün de güvenilir bir kaynak olan Asar-ı Bakiye (Ölmez Eserler) adlı eseri bırakmıştır. Bilim felsefesi ile uğraşmış, Henri Poincaré ve Alexis Bertrand'ın eserlerini çevirerek bilim felsefesinin Türkiye'de tanınması ve yaygınlaşmasına katkıda bulunmuştur.

Yaşamı

Çocukluk ve öğrenim yılları

1864 yılında İstanbul’da yoksul bir ailenin oğlu olarak dünyaya geldi. Babası Boyabatlı Hasan Ağa, annesi Saniye Hanımdır. Dört yaşında iken annesini, altı yaşındayken de babasını kaybetti. Bakımını üstlenen büyükannesi onu önce mahalle mektebine göndermiş, ancak yaramazlığından ötürü öğretmeninin isteğiyle okuldan alınıp bir esnafın yanında çıraklığa başlamıştı. 1874 yılında, on yaşındayken yetimlerin okuduğu Darüşşafaka’ya kaydoldu. Bu okulda Mehmet Nadir Bey'den matematik dersi aldı. Mehmet Nadir Bey, onun ileride iyi bir matematikçi olacağını anlayarak kendisiyle özel olarak ilgilendi[7] ve o mezun olana kadar Darüşşafaka'dan ayrılmadı[8]

Salih Zeki, Darüşşafaka'yı 1882 yılında birincilikle bitirdi. Aynı yıl Posta ve Telgraf Nezareti Telgraf Kalemi (Fen Şubesi)'ne memur olarak atandı. 1884 yılında Nezaretin Avrupa’da uzman telgraf mühendisi ve fizikçi yetiştirme kararı üzerine birkaç arkadaşıyla birlikte Paris'e gönderildi ve burada Politeknik Yüksekokulu’nda elektrik mühendisliği öğrenimi gördü. "Zeki" lakabı, bu okulda eğitim görürken arkadaşları tarafından kendisine verildi, böylece Salih Zeki olarak anılmaya başladı.[9] Okulda kalıp doktora yapmak istediyse da Bakanlık tarafından çağrılınca İstanbul'a geri döndü.Sonrasında ise istanbulda 1921 yılında 57 yaşında iken vefat etti.

Çalışma hayatı, bilim tarihi çalışmaları ve ilk evliliği

1887 yılında yurda dönen Salih Zeki Bey, eski dairesinde elektrik mühendisi ve müfettiş olarak çalıştı. Credit Lyonnais Müdürü Mösyö Lemoine ile tanışması ve onun teşvikleri üzerine matematik ve astronomi tarihi ile ilgilenmeye başladı. Ortaçağ İslam dünyasındaki bilimsel çalışmaları yazmalara dayanarak aydınlatmak istiyordu. Önce kendisini İslam öncesi Yunan ve Hint çalışmaları konusunda yetiştirdi, sonra eski yazmaları inceledi; 1889 yılında ilk bilim tarihi makalesini yayımladı: "Hint Rakamları Üzerine Bir Rapor".[10] Bu tarihten sonra ek görev olarak Mekteb-i Mülkiye’de (bugün Ankara Üniversitesi’ne bağlı Siyasal Bilgiler Fakültesi) fizik ve kimya dersleri verdi (1889-1900). Aynı zamanda yetiştiği okul olan Darüşşafaka’da gönüllü olarak Fransızca ve fen dersleri verdi.

1892'de Resimli Gazete'de bastırdığı dizi makalelerde daha önce çok iyi bilinmeyen yazarları ve eserleri ayrıntılı olarak tanıttığı monografiler hazırladı. Bu monografiler yoluyla ileride Asar-ı Bakiye adlı eserinin kaleme alınmasını sağlayacak tarihi bilgi birikimini oluşturmaya başladı.

Arkadaşı Ahmet Fahri ile Hikmet-i Tabiyye (Fizik) adlı ilk kitabını yazdı. Liseler için yazılan kitap, 1892'de basıldı. Aynı yıl ilk eşi piyanist Vecihe Hanım'dan ilk çocuğu Malik dünyaya geldi.

1895'te Beyoğlu Rasathane Müdürü olan Salih Zeki Bey, 1900 yılında Üsküdar Amerikan Lisesi son sınıf öğrencisi olan Halide Edip'e özel matematik dersi vermişti.

Halide Edip ile evliliği ve II. Meşrutiyet dönemi

Salih Zeki Bey, 1901'de ilk eşi Vecihe Hanım'dan boşandıktan sonra öğrencisi Halide Edip ile evlendi. Bu evlilikten sonra Halide Salih olarak anılan eşi Halide Hanım, ona Kamus-u Riyaziyat (Matematiksel Bilimler Sözlüğü) adlı eserini yazarken asistanlık ve çevirmenlik yaptı. Eser, matematik ve astronomi bilimlerinde kullanılan bütün terimleri açıklamak ve Doğulu ve Batılı bütün matematikçilerle astronomların hayat öykülerini ve eserlerini tanıtmak maksadını taşıyordu. 12 ciltlik eserin yalnız iki cildi basılabildi. 1903'te büyük oğulları Ayetullah (ö. 1985), 1904'te ikinci oğulları Hasan Hikmetullah dünyaya geldi.[11]

İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin görüşlerine yakın olan Salih Zeki Bey, II. Meşrutiyetin ilanından (1908) sonra Tanin gazetesi'nde bilimsel makaleler yazmaya başladı ve Maarif Nezareti Meclis-i Maarif üyeliğinde bulundu. Auguste Comte hayranı olan Salih Zeki, onun öğretisini tanıtmak için Halide Hanım ile birlikte Auguste Comte Felsefe-i Müsbetesi adlı bir makale yayımladı. 1908- 1909 yıllarında yoğun bir çalışma dönemine girerek Darülfünun'da çok sayıda ders verirken değişik alanlarda ve seviyelerde pek çok ders kitabı yayımladı.

31 Mart Ayaklanması nedeniyle eşi Halide Hanım hedef durumuna gelince çocuklarıyla beraber Mısır'a kaçmak zorunda kalmıştı. Ardından Salih Zeki Bey de Mısır'a gidip, çocuklarla geri döndü, Halide Hanım ise birkaç ay İngiltere'de kaldı.

Mekteb-i Sultani müdürlüğü, Münevver Hanım'la evliliği, fizik çalışmaları

1910'da Mekteb-i Sultanî (bugün Galatasaray Lisesi) Müdürlüğü'ne atandı. Tevfik Fikret'in, devrin Maârif Nâzırı Emrullah Efendi ile anlaşamayıp istifa etmesi üzerine bu göreve getirilmişti. Bu atama, basında uzun tartışmalara sebep oldu. Aynı yıl, Salih Zeki Bey'in ikinci bir evlilik yapmak istemesi üzerine Halide Hanım ile dokuz yıllık evliliği sona erdi. Salih Zeki Bey, Münevver Hanım (ö. 1973) ile evlendi ve bu evliliğinden Tarık ve Faruk adlı iki oğlu dünyaya geldi.

1910 -1912 yılları arasında Türkiye'de çağdaş fiziğin temel konularını ayrıntılı biçimde tanıtan çok sayıda ders kitabı yayımlayarak fizik alanında da öncü oldu.

Darülfünun konferansları ve Darülfünun rektörlüğü

1912’de Maarif Nezareti Müsteşarlığı'na getirilen Salih Zeki Bey, Darülfünun Konferansları adlı yapıtının birinci ve ikinci cildini yayımladı. Bu konferanslarda Türk matematikçilerine yabancı olan "Öklit dışı Geometriler" ile "Sanal Nicelikler Üzerine Kurulmuş Çeşitli Alanlar" konularını ayrıntılı biçimde tanıttı.[10] Aynı yıl Fransız matematikçi ve felsefeci Henri Poincare'in bilim felsefesi yapıtlarını Türkçeye kazandırdı.

1913’te Darülfünün-ı Osmanî (bugün İstanbul Üniversitesi) Rektörü oldu. 1917’de Rektörlükten ayrıldıysa da üniversitedeki görevini Fen Şubesi (Fakültesi) Müderrisi (Profesör) olarak sürdürdü 1919'da Fen Şubesi'nin Dekanı oldu. Rektörlük yaptığı dönemde üniversiteye Alman öğretim üyeleri getirtti ancak I. Dünya Savaşı nedeniyle bu öğretim üyeleri ülkelerine dönmek zorunda kaldılar.

Asar-ı Bakiye

1913 yılında yayımlamaya başladığı Asar-i Bakiye adlı yapıtında Orta Çağ İslam Dünyası’nda yapılan matematik ve astronomi çalışmalarını sergiledi. Eserin birinci cildinde Trigonometri tarihini, ikinci cildinde hesap ve Cebir tarihini, üçüncü cildinde Astronomi tarihini ve dördüncü cildinde de Geometri tarihini konu edindi. Dört cilt olarak tasarlanan üçüncü ve dördüncü ciltleri yazma halinde kalmıştır.

Salih İzzet'in yazdığı, Hüsnü Hamit'in Türkçeye çevirdiği ve Talat Tuncer’in el yazısı ile açıklamalar ilave ettiği düşünülen Asar-ı Bakiye'nin daktilo ile yazılmış PDF biçimindeki elektronik kopyalarına buradan20 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ulaşılabilir.

Son yılları

Salih Zeki Bey'in Fatih Camii haziresindeki mezarı

1920'de ruhi bir bunalım geçiren Salih Zeki Beyi tedavi altındayken 2 Temmuz 1921 günü Şişli'deki Fransız Hastanesi’nde öldü. Naaşı Fatih Camii'nin haziresine defnedildi.[12]

Tarihsel önemi

Salih Zeki, önde gelen son dönem Osmanlı matematik bilginlerindendi. İkdam, Darüşşafaka ve İktisadiyat gazeteleri ile Darülfünun dergisine sayısız katkıda bulundu. Dönemin ünlü bilginleriyle matematik ve fen bilimleri konusunda yazılı tartışmalara girdi ve bu konularda bir kısmı ders kitabı olmak üzere çok sayıda yapıt verdi.

Yapıtları

  • Hendese (Geometri) - Lise ders kitabı
  • Hikmet-i Tabiiye (Fizik) - Lise ders kitabı
  • Mebhas-ı Savt (Fonetik)
  • Mebhas-ı Elektrik-i Miknatisi (Elektro Magnetizma)
  • Mebhas-ı Hararet-i Harekiye (Termodinamik)
  • Mebhas-ı Cazibeyi Umumiye (Genel Çekim)
  • Mebhas-ı Elektrikiyet ve Şariyet (Elektrik ve Kılcallık)
  • Hesab-ı İhtimali (İhtimaller Hesabı)
  • Mebhas-ı Hareket-i Seyalat (Akışkanların Hareketi)
  • Hendese-i Tahliliye (Analitik Geometri)
  • Mebhas-ı Nazariye-i Temevvücat (Dalga Teorisi)
  • Heyet-i Riyaziye (Matematik Astronomi)
  • Kamus-u Riyaziyat (Matematik Ansiklopedisi) – Tamamı basılmamıştır.
  • Asar-ı Bakiye (Ölmez Eserler) – Tamamı basılmamıştır.
  • Henri Poincaré’den çevirdiği dört kitap basılmamıştır.

Kaynakça

  1. ^ "SÂLİH ZEKİ". 8 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2021. 
  2. ^ Yavuz Unat, Salih Zeki, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 36, İstanbul 2009, s. 43
  3. ^ a b Beytullah Kaya, Büşra Altun (2020). "Bir Osmanlı Bilim Tarihçisi; Salih Zeki". ÇEKMECE İZÜ SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ. Cilt 8 (17 2020: 25- 44). s. 28. 13 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2024. 
  4. ^ İsmail Köz 1996, s. 45.
  5. ^ İsmail Köz, Salih Zeki’nin Mantık Anlayışı (Yüksek Lisans Tezi) A.Ü Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1996, s. 65.
  6. ^ İsmail Köz 1996, s. 66.
  7. ^ "İhsan Fazlıoğlu, Mehmet Nadir, İhsanfazlioglu.net sitesi, Erişim tarihi:10.08.2012". 13 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2012. 
  8. ^ "Barış Paksoy, Riyaziyeci Mehmet Nadir Bey, Numune-i Terakki, Sayı 10, 2010" (PDF). 16 Ocak 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2012. 
  9. ^ "Haluk Oral, Salih Zeki, Matematik Dünyası Sayı: 2003-1 Sayfa:46-49" (PDF). 23 Temmuz 2008 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2009. 
  10. ^ a b Prof. Dr. [ölü/kırık bağlantı]Remzi Demir, Salih Zeki Bey (1862-1921) Hayatı-Eserleri ve Türk Bilim Hayatındaki Yeri, Bilim ve Ütopya Pecya Online Baskı[ölü/kırık bağlantı]
  11. ^ Kâzım Öztürk. TÜRK PARLAMENTO TARİHİ TBMM - IX. DÖNEM 1950 - 1954 VII. CİLT (PDF). s. 555. [ölü/kırık bağlantı]
  12. ^ "SÂLİH ZEKİ - TDV İslâm Ansiklopedisi". TDV İslam Ansiklopedisi. 28 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Şubat 2022. 

Konuyla ilgili yayınlar