Kızıl ili (Tuva Türkçesi:Кызыл кожуун; Rusça:Кызылский кожуун; İngilizce: Kyzylsky District) Tuva Cumhuriyetinin 17 il yönetiminden biri olup ülkenin merkezi de bu il sınırları içindedir. Yönetim merkezi Kaa-hem şehridir.
Sözkökü
Kızıl sözü kırmızı, kızıl anlamına gelmektedir. Kelime sözkökü olarak Türkçe menşelidir.
Eski devirlerde Tuva arazisinde Saka (İskit) Türk Kağanlığı, Ulu Hun Türk Kağanlığı, Topa Türk Kağanlığı veya Tabgaç (To-ba) Devleti, Kök Türk Kağanlığı, Uygur Kağanlığı kurulmuş ve birçoğunun de merkez bölgesi Tuva havzası ve Tuva akarsuyu dolayları olmuştur.
Uygur Kağanlığı devrinden kaldığı düşünülen Por-Bajın (Toprak Ev)
Tuva Türklerinin toprak ev anlamında Por-Bajın adını verdikleri Tere-Höl (Teregöl) ortasında Uygur Kağanlığı devrinden kaldığı düşünülen eski bir mimari yapı vardır. 2007 yılında Rusya devlet başkanı Viladimir Putin ile Monako Prensi II. Albert Tuva'da Por-Bajın'da görüşmeler yapmışlar ve Yenisey nehri üzerinde yolculuk yapmışlardır. Tuva halkı Por-Bajın'ın turizm çalışması yapılmak üzere Monako prensliğine satıldığını düşünmektedir.
Nüfus
Toplam nüfus — 21,5 bin kişi(2002).
Beldeler ve mezralar
Bayan-Kol beldesi, yönetim merkezi Bayan-Kol köyü;
Kara-Haak beldesi, yönetim merkezi Kara-Haak köyü;
Sukpak beldesi, yönetim merkezi Sukpak;
Terlig-Haya beldesi, yönetim merkezi Terlig-Haya;
Çelinoye beldesi, Tselinnoye köyü;
Çerbi beldesi, yönetim merkezi Çerbi k.;
Şambalıg beldesi, yönetim merkezi Şambalıg k.;
Eleges-Aksı beldesi, yönetim merkezi Eleges-Aksı k.;
Eerbek beldesi, yönetim merkezi Eerbek k.
Üş-Beldir mezrası Kaa-Hem şehrine bağlıdır;
Ottukdaş mezrası Bayan-Kol beldesine bağlıdır.
Ekonomi
Kaa-Hem'de — kömür madeni çıkarılmakta olup (Kaa-Hem Kömür Madeni) işletilir, hayvancılık olarak koyun yetiştiriciliği önemli bir ekonomik gelirdir.
Yapılacak Şeyler
Üst-Elegest köyünde — Orta Çağ devrine ait Türk kökenli Uygur Kağanlığından kalmış bir kale vardır. Türk Tarihçilerinin ve Türk Kültür araştırmacılarının ilgisini çekecektir.
.svg)
