Hallan Çemi Höyüğü ya da Hallan Çemi Tepesi, Batman il merkezinin 50 km. kuzeyinde yer alan bir arkeolojik yerleşimdir. Höyük, 4,3 metre yükseklikte bir tepe olup Dicle’nin kolu Sason Çayı’nın batı kıyısında dar bir vadide yer almaktadır.^[1]

Hallan Çemi sakinlerinin yerleşik avcı - toplayıcı bir topluluk olduğu anlaşılmaktadır.^[4] Tepe'nin günümüzden 11.700 – 11.270 yıl önce iskan edildiği ileri sürülmektedir. Bu tarihlere göre Anadolu'nun bilinen en eski yerleşim yeridir. Kazılar, herhangi bir tarımsal faaliyete ilişkin bulgu vermezken, domuzun evcilleştirilme sürecinin başlarında bulunulduğunu gösteren veriler sağlamıştır.

Batman Barajı inşaati sürerken, su toplama alanında Michael Rosenberg ve H. Togul tarafından yapılan yüzey çalışmaları sırasında 1990 yılında keşfedilmiştir. Bölgede yapılan incelemelerde bir yontma taş endüstrisi ve bezemeli taş kaplar bulunmuştur. Bunun üzerine Rosenberg başkanlığında, ABD Delawere Üniversitesi, ODTÜ TEKDAM (Tarihi Eserleri Kurtarma ve Değerlendirme Araştırma Merkezi) ve Diyarbakır Müzesi tarafından 1990-94 yılarında kazı çalışmaları yapılmıştır.^[1] Kazı çalışmalarının birincil amacı, yerleşme sakinlerinin geçim ekonomileri hakkında yeterince bilgiye ulaşabilmekti.^[5]

Kazı çalışmaları sonucunda Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ A evresine (PPN - Pre-Pottery Neolithic) tarihlenen^[3] yerleşimde en az dört yapı evresi bulunduğu saptanmıştır. Ancak en üstteki üç yapı evresinde mimari kalıntıları açığa çıkaracak kadar kazı yapılabilmiştir.^[6] Yerleşimin ortasında 15 m. çapında, bir metre derinliğinde doğal bir çukur olduğu, kulübe tarzı evlerin bu çukurun civarına yapıldığı, çukurun çöplük olarak kullanıldığı düşünülmektedir. Gerçekten de bu çukurda çok fazla hayvan kemiği ve taş parçaları bulunmuştur. Her üç yapı katında da kullanılan bu çukurda kulübe tarzı bir yapının olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca üç koyun kafatasının (boynuzlarıyla birlikte) bulunması, bu çukurun “çok işlevli” olduğunu düşündürmüştür.^[1]

Her üç yapı katının mimarisi değişiktir. İlk yapı katında kumtaşı bloklar kullanılmıştır. Kazılarda ortaya çıkarılan dairesel iki yapı 5 - 6 metre çapında olup üstleri dallarla örülmüştür.^[1] Yapıların giriş kısmı açık bırakılmış, buraya yarım daire şeklinde ikinci bir duvar örülmüştür. Bu duvarda da kapı açıklığı bırakılmıştır. Bu iki duvar arası, en geniş olan ön tarafta 1 metredir. Yapılar, toprak kazılarak yarı gömük olarak yapılmıştır. Duvarlar bir metreye kadar taş olup, üstünün dal örgü tekniğiyle yapıldığı anlaşılmaktadır. Taş örgü duvarlarda, çatıyı taşıyacak direklerin yerleştirildiği 10 cm. genişlikte dikey oyuklar vardır.^[1] Çatıyı oluşturan payanda ve saz-kamış demetlerinin çamurla sıvandığı düşünülmektedir.^[7] Her iki yapının orta kısmında üç tap blokla U şeklinde birer ocak yapılmıştır.^[1] Söz konusu iki yapının konut amaçlı olmadığı, toplulukça genel amaçlı kullanıma konu olduğu anlaşılmaktadır.^[8]

İkinci yapı katı ise yakındaki Sason Çayı'ndan toplanan taşlar kullanılmıştır. Ancak iki yuvarlak yapı burada da görülür ama daha küçüktür ve öndeki ikinci duvar yoktur. Tabanlar ise özenle yerleştirilen kumtaşı bloklarla oluşturulmuştur.^[1]

Üçüncü yapı katı yine dere taşları kullanılmıştır. Bu yapı katında, diğer iki yapı katında da görülen U biçimli, tabanları taş döşeli olmayan ve işlevi bilinmeyen yapılar vardır.^[1]

Tepenin güney eteklerinde çok az sayıda çanak çömlek bulunmuş olmasında rağmen Çanak Çömlekli Neolitik yerleşimden söz etmek, elde edilen bulgular ışığında olanaklı değildir.^[1]

Yerleşimde bulunan yontma taş aletlerin ve artıkların % 60 kadarı obsidiyendir. En yakın obsidiyen kaynağı üç günlük mesafedeki (100 km.) Nemrut Dağı'dır. Ayrıca taştan oyulmuş keçi ve domuz başlı havanelleri bulunmuştur. Taş boncuklar, yerleşmede yaşayan insanların süs takılarından günümüze ulaşan buluntulardır. Kireçtaşından oyularak yapılan taş kaplar yüzeyde bile oldukça çok bulunmaktadır.^[1] Çayönü yerleşmesinin geç tabakalarındaki bu türden buluntularla benzerlik gösterdiği belirtilmektedir.^[9] İnce cidarlı, düz dipli, hemen hemen dik profilli kaseler ya da derin kaselerdir. Dış cedarlarında çoğunlukla, zigzag, çapraz çizgiler ve dalgalı hatlar şeklinde geometrik bezemeler oyulmuştur. Doğa betimlemeleri de görülmektedir. Bunlardan birinde oldukça şematize olarak canlandırılan sıra halinde yürüyen üç köpek ya da kurt betimlemesi görülmektedir.^[1]

Kazılar boyunca toplanan hayvan kemikleri, büyük çoğunluğu memelilere ait olmak üzere 2 tonu bulmaktadır. Bunların % 36'ı koyun, % 7'si keçi, birlikte % 43, % 27'si kızıl geyik, % 13'ü köpek, iki tür tilki ve çakal, % 12'si domuz, % 3'ü boz ayı, % 2'si kır tavşanı kemiğidir.^[10][11] Daha düşük oranda sansar, yabani kedi, kunduz, kirpi kemikleri de vardır. Yabani sığırın da avlandığı anlaşılmaktadır. Memeliler dışında iki tür balık, kertenkele, kaplumbağa ve çeşitli kuşlar avlanmıştır. Kaplumbağa büyük farkla çoğunluktadır.^[10] Bu kemiklerden sadece domuz kemiklerinde evcilleştirildiklerine dair başlangıç izleri bulunmuştur. Bazı dişler evcil domuz ile yabani domuz değerleri arasındayken, bir kısmı evcil domuz dişlerindeki gibidir. Bu kanıtlar, domuzun evcilleştirilme sürecinin başlarında olunduğunu göstermektedir.^[10] Koyun ve keçinin evcilleştirilmeye çalışıldığı yönünde herhangi bir bulgu yoksa da, bu hayvanlar için izlenen avlanma stratejisi ilginçtir. Muhtemelen her iki türün popülasyonunu korumak için, erkek hayvanların tercih edildiği anlaşılmaktadır.^[12] Hallan Çemi kazılarının sağladığı en önemli bilgilerden biri, şimdilik, en azından Doğu Anadolu'da evcilleştirilen ilk hayvanın domuz olduğunun belgelenmesidir.^[13]

Kazı başkanı Michel Rosenberg ve fauna buluntularını inceleyen Michigan Üniversitesi'den Dr. Richard Redding,^[14] bir dizi makale yayımlayarak Hallan Çemi sakinlerinin, günümüzde Yeni Gine'de uygulanan bir tür hayvan güdücülüğünü domuzlar konusunda uygulamış olduklarını ileri sürmüşlerdir.^[15] Bu tarz domuz yetiştiriciliği "Yeni Gine Modeli" olarak bilinmektedir.^[16] Bu modele göre dişi domuzlar elde tutuldu ve dışardaki yaban domuzları ile çiftleşmeleri sağlandı. Erkek yavrular belirli bir yaşa gelince öldürülüp yenildi, dişi yavruların ise bir kısmı bu şekilde kullanılırken bir kısmı da yavrulamaları için beslendi.^[16]

Kazılarda 130'dan fazla tatlı su istiridyesi kabuğu toplanmıştır. Bu buluntu Hallan Çemi yerleşimini değerlendirmek yönünden çok önemli bir buluntu olmuştur. Kabuklardan 63 tanesinin büyüme çizgileri, incelenebilecek kadar sağlam olarak günümüze ulaşmıştır. Bu buluntuların % 16'sı yavaş büyüme mevsiminde, yani yazın sudan çıkarılmıştır. Yüzde 43'ü hızlı büyüme dönemi öncesinde, yani sonbahar başı ya da ortasında, % 19'u tam hızlı büyüme döneminde sonbahar sonları ve kış, % 16'sı ise hızlı büyüme dönemi sonları ilkbahar gibi toplanmıştır.Buradan da bu kabukların tüm yıl boyu toplanıyor olduğu çıkmaktadır. Sonuç olarak Hallan Çemi yerleşimi mevsimlik bir yerleşim olmayıp yıl boyunca iskan edilen kalıcı bir yerleşim olduğu kanıtlanmış olmaktadır.^[14]

Yapı yoğunluğu olmayan küçük sayılabilecek bir yerleşimdir.^[4] Alan olarak yaklaşık olarak 1,5 dönüm kadardır.^[17]

Yerleşik bir yaşam sürdürmelerine karşın Hallan Çemi halkının geçim tarzı avcı - toplayıcı bir geçim tarzıdır. Bu yerleşik avcı – toplayıcıların beslenme rejimleri ağırlıklı olarak kabuklu yemişlere, bakliyata ve çeşitli av hayvanlarına dayanmaktadır.^[14] Özellikle kabuklu yemişlerin çokça tüketilmesinin altı çizilmiştir.^[12] Dolayısıyla henüz tarıma geçmemiş bir topluluk olarak görülmektedir. Domuz dışında, o da evcilleştirmenin henüz "eşiğindedir", hayvan evcilleştirildiği yönünde bir kanıt yoktur.^[3][4][18]

Toplanan bitkiler hakkında, ele geçen bitki kalıntıları fikir vermektedir. Yabanıl ya da kültüre alınmış tahıllara ilişkin bir bulgu yoktur. Zaten yerleşmenin yontmataş endüstrisinde orak bıçak yapmakta kullanılan tarzda buluntu görülmez. Yaygın olarak toplanan yabani bitkiler mercimek, bezelye, burçak, badem, fıstıktır.^[19][20] Yabani bademi, her ne kadar toksin içerse de çokça tüketilmiştir. Muhtemelen toksini gidermek için bazı yöntemleri vardı. Kömürleşmiş yabani bademi bulguları, bu toksinden arındırma işleminin bademin kavurulması olabileceğini düşündürmektedir.^[20]

Bununla birlikte 1993 yılında yeni bulgularla yapılan tarihlendirme, yerleşmenin günümüzden kabaca 11.700 – 11.270 yıl öncesine yapılmaktadır.^[2] Yerleşimin en azından MÖ 10. – 9. Binyıla dayandığı rahatlıkla söylenebilir.^[14] Buna göre Hallan Çemi'nin Anadolu'daki bilinen en eski yerleşim olduğu düşünülmektedir.^[21] Diğer yandan kazılarda elde edilen bilgiler, bu yerleşmenin, dönemin Levant yerleşmelerinden en düşük düzeyde etkilendiğini kabul etmeyi gerektirmektedir.^[18] Burada kast edilen Levant'ın Natufian Kültürü'dür.^[2] Her ne kadar Natufian Kültürü'nün etkileri zayıf ise de, Hallan Çemi kültürel geleneği köklerinin, bir Üst Paleolitik – Epipaleolitik kültür olan Zarzian Kültürü'ne dayandığı ileri sürülmektedir.^[2] Kazı başkanı da yerleşmenin sürtmetaş aletlerini, Zarzian epipaleolitik aletleriyle benzer olarak tanımlamaktadır.^[22]

Yerleşmenin tarihlendirilmesi konusunda çeşitli yaklaşımlar ve bunlara bağlı olarak tartışmalar sürmektedir. Kazı başkanı, her ne kadar birbirine bitişik dönemlerse de, Epipaleolitik sonları^[23] ve Çanak Çömleksiz Neolitik başları^[3] olarak değerlendirmektedir.^[24]

• Harita5 Nisan 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• M. Rosenberg - R. W. Redding, Hallan Chemi and Early Village Organization in Eastern Anatolia (2002)
• M. Rosenberg, R. Nesbitt, R. W. Redding, B. I. Peasnall, Hallan Çemi, Pig Husbandry and post-Pleistocene adaptations along the Taurus-Zagros Arc (Turkey)1 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Erica Hughes, Absolute and Relative Dating of Hallan Çemi Tepesi4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (2007)
• G. Willcox, M. Savard, Botanical Evidence for the Adopting of Cultivation in Southeast Turkey6 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (2013)
• B. M. Starkovich - M. C. Stiner, Hallan Çemi Tepesi (2009)