Düzensiz göç, insanların bir ülkeden başka bir ülkeye yasal olmayacak şekilde girişleri, çıkışları, çıkmaya teşebbüs etmeleri ile yasal bir şekilde giriş yapmalarına karşın yasal kalış hakkını ihlal etmeleri (vize, vize muafiyeti ve ikamet izni ihlali) ve çalışma izinleri bulunmamasına rağmen çalışmaları sonucunda ilgili ülkenin göç yasalarına muhalefet etmeleri durumudur. Düzensiz göç tanımını daha da genişletirsek suça karışan ve kamu düzeni, kamu güvenliği ve kamu sağlığını tehdit eden kişiler de bu tanıma eklenebilir.

Düzensiz göçmenler, transit veya ev sahibi ülkede hukuki statüden yoksun kimselerdir; gözaltına alınma ve sınır dışı edilme veya başka yaptırımlara maruz kalma riskine ve çeşitli kısıtlamalara tabi olurlar.^[1]

Yasa dışı göç ve düzensiz göç ayrımı

Düzensiz göç kavramı için açık veya genel kabul gören bir tanım yoktur. Eğer göçmen kaçakçılığı ve insan ticareti söz konusu değilse; gönderen, transit ve kabul eden ülkelerin düzenleyici kurallarının dışında gerçekleşen göç hareketliliklerini, "yasa dışı göç" olarak değil, "düzensiz göç" olarak adlandırmak daha yaygındır.^[2] Ayrıca bazı araştırmacılar bir insanın değil ancak bir eylemin yasadışı olabileceğini belirterek insanların yasalar önündeki tanınırlığının ve haklarının yok sayıldığı gerekçesiyle "yasa dışı göçmen" ifadesini reddederler;^[3] "düzensiz göçmen" veya "kayıt dışı göçmen", "belgesiz göçmen" gibi ifadeler kullanılır.

Mültecilik ve düzensiz göç ayrımı

Türkçede mülteci, kaçak göçmen ve sığınmacı terimleri sıklıkla birbirinin yerine kullanılmaktadır; ancak farklı durumları ifade ederler.^[3] Mültecilik, "dini, tabiiyeti, belli bir sosyal gruba mensubiyeti veya siyasi fikirleri nedeniyle zulme uğrayacağından haklı sebeplerle korktuğu için vatandaşı olduğu ülkenin dışında bulunan ve bu ülkenin korumasından yararlanamayan ya da bahsedilen korku sebebiyle yararlanmak istemeyen" kişilerin durumudur. 1951 tarihli Mültecilerin Hukuki Statüsüne İlişkin Sözleşme uyarınca devletler, mülteciler için "geri göndermeme" ilkesini uygulamak zorundadır. Sığınmacı, mültecilik başvurusu yapmış, henüz başvurusu soruşturma aşamasında olan kişilerin durumunu ifade eder. Düzensiz göçmenlik, kişinin mültecilik başvurusunun reddedildikten sonra ülkede kalmayı sürdürmesinden veya başka nedenlerden kaynaklanıyor olabilir.

Mekik göç, transit göç ve sığınmacı göç

Hedef ülkeye ulaşma, geri dönme ya da hedef ülkeye yönelik göç sırasında transit ülke kullanma açısından düzensiz göçler üç başlık altında değerlendirilir: İnsanların bulundukları yerden başka bir ülkeye belirli bir süre için göç ederek, daha sonra kendi topraklarına geri dönmesi ile gerçekleşen göçler, mekik göç olarak adlandırılır. Bavul ticareti için veya ev hizmetlerinden çalışmak için eski Doğu Bloku ülkelerinden Türkiye'ye belli bir süre için gelip geri dönülmesi mekik göç örneğidir. Hedef ülkeye ulaşmadan önce kısa bir süre için başka bir ülkede kalınması ile meydana gelen göçler transit göç olarak adlandırılır. Afgan bir göçmenin Avrupa'ya göç ederken bir süre Türkiye 'de kalması transit göç örneğidir. Hedef ülkede kalmak üzere gerçekleşen düzensiz göçler, sığınmacı göç olarak adlandırılır.

Sınırlardaki güvenlik önlemleri

Devletler, topraklarında izinsiz olarak kalan ve çalışan insanların varlığını, genellikle egemenlik haklarının çiğnenmesi olarak değerlendirmekte ve bir 'tehdit', 'risk' ve 'suç' olarak ifade edilen bu durumla baş etmek için sınır güvenliğini artırma yoluna gitmektedir. Sınırlardaki güvenlik önlemlerini artırma politikası, düzensiz göç açısından yüksek 'risk' taşıdığı düşünülen sınırlara duvar örme, elektrikli tel çekme gibi uygulamalara kadar gidebilir.^[3]

Geri kabul anlaşmaları

Devletler, ülke içindeki düzensiz göçmenleri geldikleri yere (kendi ülkelerine veya transit ülkeye) geri göndermek amacıyla kaynak ülke(ler) ile anlaşmalar yapar söz konusu geri kabulün hangi şartlar ve kurallar çerçevesinde gerçekleşeceğinin belirlerler. Örneğin AB ve Türkiye ve arasında 2013 yılının Aralık ayında bir Geri Kabul Anlaşması imzalamıştır.^[4] Türkiye bu anlaşmayla, AB ülkelerine Türkiye topraklarından yasadışı yollarla geçen düzensiz göçmenleri geri kabul edeceğini taahhüt etmiştir.

Yasallaştırmalar

Göçmenlerin bir ülkede, o ülkede devlet tarafından konulmuş göç kurallarına göre yasadışı kalmaları ve/veya çalışmalarını yasal statüye geçirmek için bazı devletler tarafından af programları düzenlenmektedir. Bu tür programlar, özellikle Güney Avrupa ülkelerinde sıklıkla kullanılır.^[3] Bu tür programlar, kuralları net bir şekilde belirlenir ve göçmenlerin bilgilendirilmesi sağlanırsa hak ve özgürlüklerinin bulundukları ülkenin devleti tarafından tanınmasında etkili olur.

Dünyanın farklı yerlerinde düzensiz göçmenlerin gündelik yaşamlarının anlaşılmasına yönelik çalışmalar, göçmenlerin sağlık, eğitim, ikamet etme hakkı, aile hayatı, adil çalışma koşullarına erişim, asgari geçim, adil yargılanma, keyfi tutuklanmama ve gözaltı ve tutuklulukta vatandaşlarla eşit muamele görme hakkı gibi haklara erişimlerinin yetersiz ve kusurlu olduğunu gösterir. Göçmenler, gittikleri ülkelerde vasıflarının çok altında işlerde çalışmakta; devletin sunduğu eğitim ve sağlık gibi kamu hizmetlerinden yararlanamamakta; "kaçak" ve yasa dışı olmaları ve sınır dışı edilme endişelerinden ötürü resmî kurumlardan yardım talep edememekte ve bu nedenle çeşitli sömürü mekanizmaları karşısında savunmasız durumda kalmaktadır.^[3]