Cengiz Han'ın yükselişi, 1162'de Temuçin olarak doğumundan, Moğol reislerinden oluşan bir meclis olan Kurultay tarafından kendisine "Evrensel Hükümdar" anlamına gelen "Cengiz Han" unvanının verildiği 1206 yılına kadar olan olayları kapsar.

Moğollar ilk olarak Tang Hanedanı döneminde ortaya çıkmış ve 553'ten 745'e kadar Göktürkler'in vasalları olan Şiveyler'in bir kolu olarak tanımlanmıştır. Şiveyler, Moğolların Argun Nehri'ne göçtüğü ve Hıtaylar'ın vasalı oldukları 10. yüzyıla kadar Küçük Hingan Sıradağları'nda yaşamışlardır. Moğollar 11. yüzyılda Onon Nehri ve Kerulen Nehri'ne ulaşana kadar batıya doğru ilerlemeye devam etmişlerdir.^[1]

Moğol mitolojisine göre, Cennet tarafından doğurulan mavi-gri bir kurt ile alageyik bir dişi geyikten türemişlerdir. Hep birlikte bir gölü geçerek Burhan Haldun Dağı'a ulaşmışlar ve burada bir erkek doğurmuşlardır. Bat Tsagan adındaki bu erkek insan, tüm Moğolların atası sayıldı. Bat Tsagan'ın soyunun 11. neslinde Dobun Mergen, Khorilar'dan Alan Gho'a adında genç bir kadınla evlendi. Dobun Mergen öldükten sonra Alan Gho'a, Börçigin klanının kurucusu Bodonçir Munkhag'ı doğurdu.^[2] Bodonçir'in büyük büyük torunu Kaidu 11. yüzyılda doğmuş ve "tüm Moğolları yöneten" ilk kağan olmuştur.^[3]

Moğollar 1135'ten 1147'ye kadar sürekli olarak Jin Hanedanlığı sınırlarına akınlar düzenlediler. Jin misilleme yaparak Tatarlarla ittifak kurdu ve Tatarlar, yeni Moğol hanı Taichiud'lu Ambaghai'yi barış yapma bahanesiyle yakalayıp Jin sarayına teslim etti. Ambaghai yakalanmadan önce akrabalarına bir haberci göndermeyi başararak onları Tatarlarla ölümüne savaşmaya çağırdı.^[4] Ambaghai tahta bir eşeğe çivilenerek ölüme terk edildi. Ambaghai'nin 1150'lerde ya da 1160'larda yakalandığı sıralarda, Khabul'un torunu Yesugei, Merkitler'den bir kadını gelin olarak kaçırdı. Hotula Han tarafından Tatarlara karşı yapılan bir dizi akına katıldı. Bu saldırılardan birinden döndükten sonra karısı, Cengiz Han adını alacak olan Temuçin'i doğurdu.^[5][6]

Temuçin'in doğum yılı tartışmalıdır ve farklı tarihçiler tarafından birden fazla tarih verilmektedir: 1155, 1162 veya 1167.^[7][8] Ancak 1162 en çok kabul gören tarihtir.^[9] Temuçin'in doğum tarihini hiçbir zaman tam olarak bilmek mümkün değildir.^[10] Moğolların Gizli Tarihi doğum yerini Onon Nehri üzerindeki Delüün Boldog olarak belirtir.

Cengiz Han, Börçigin klanının lideri Yesügey ile Olkhonud kabilesinden Höelin'in çocuğu olarak Temuçin adıyla dünyaya geldi. 1171 yılında Yesugei, oğlu ile Börte arasında bir evlilik ayarlamak için Temuçin'in Tatar topraklarından doğuya, karısının Olkhonud kabilesiyle yakından ilişkisi olan Khongirad'a götürdü. Temuçin, Khongiradların yanında bırakıldı, ancak Yesugei dönüş yolculuğu sırasında Tatarlar tarafından zehirlendi. Yesugei, Temuçin'i Khongirad'dan alması için Münglig adında güvenilir bir hizmetkârını gönderdi.^[11] Babasının yoldaşları onun ölümü üzerine dağıldı ve Hoelun çocuklarına tek başına bakmak zorunda kaldı.^[12] Çocuklarıyla birlikte Hentiy Dağları'na gittiler ve burada birkaç yıl boyunca balıkçılık ve bitki kökleri toplayarak geçimlerini sağladılar.^[13] Temuçin'in bu yıllarda yaşadığı olaylar hakkında üç önemli nokta dışında çok az şey bilinmektedir. Bir noktada Temuçin üvey kardeşi Begter'i bir balık çaldığı için öldürmüştür. Daha sonra Taichiud'un esiri oldu ve Suldus Shira adlı bir kabile üyesinin yardımıyla kaçmadan önce bir süre kafeste yaşadı.^[14] 1173 yılında Jadaran (Jajirad) klanından Camuka'nın kan kardeşi oldu. Jadaran klanı kendilerinin Börçigin soyundan geldiğini düşünmekteydi, ancak bazıları onların gayrimeşru bir hanedan olduğunu söylemektedir.^[15]

1177'de Temuçin Khongirad'a gitti ve Börte ile evlendi, ancak kısa süre sonra Börte bir Merkit baskınında kaçırıldı. Temuçin 20,000 savaşçı topladı ve kan kardeşi Camuka ile Keraitlerin hanı Tuğrul Han'ın yardımını aldı. Birlikte Temuçin'in Börte'yi geri almasına yardım ettiler. Börte'nin nasıl geri getirildiği ya da bu süreçte askeri bir harekâtın söz konusu olup olmadığı net değildir. Bir söylenim, Temuçin ve müttefiklerinin Merkit'i bozguna uğrattığını ve Börte'nin çok sayıda ganimetle birlikte kurtarıldığını iddia eder, ancak bu daha sonraki bir askerî harekâtı daha önceki bir olayla birleştiren karma bir anlatı olabilir. Börte kısa bir süre sonra doğum yapmış ve çocuğun babası bir Merkit olsa da, Temuçin onu yine de kendi çocuğu olarak yetiştirmeye karar vermiş ve adını Cuci koymuştur.^[16]

Temuçin'in hayatının 1177'den 1191'e kadar olan dönemi, Temuçin'in Taichiud, Salji'ut, Khadagin ve Tatarlarla karışık olarak sık sık savaşması dışında büyük ölçüde bilinmemektedir. Temuçin'i lider kabul eden klanlardan biri sonunda ayrıldı ve Taichiud tarafından yenilgiye uğratıldı, ardından Camuka'ya katıldılar.^[16] 1180'lerde Moğolistan'da kabileler arasındaki çatışmayı artıran olaylar baş gösterdi, ancak Temuçin bu olaylarda etkin olarak yer almadı.^[17]

Merkitlere yapılan ve Börte'nin kurtarılmasıyla sonuçlanan önceki saldırı 1191'de gerçekleşen ayrı bir sefer olabilir ve kaynaklarda karıştırılmış olabilir. 1191'de Camuka, Temuçin ve Tuğrul ile kardeşi Jaka Gambu, Merkit'e saldırmaya karar verdiler. Ancak Temuçin ve Tuğrul'un buluşma yerine üç gün geç gelmesi Camuka'yı çok kızdırdı. Birlikte 40,000 kişilik müttefik kuvvetleri düşman kampına kuzeydoğudan saldırmak için doğuya doğru bir sapma yaptı. Bir balıkçı onları gördü ve Merkit'i yaklaşan saldırı konusunda uyardı, ancak Merkit gerekli hazırlıkları yapamadı ve dağıldı.^[18]

Temuçin ve Camuka savaştan sonra bir süre daha birlikte hareket ettiler. 1187 veya 1193'te Temuçin ve Camuka, iki kampın muhafızları at hırsızlığı yüzünden çatışmaya girince ayrıldılar. Temuçin yanına 41 kabile liderini ve Camuka'dan 10,000 adam aldı ve ilerleyen günlerde takipçileri tarafından han seçildi. Taichiud klanı, Temuçin'in gücünden korkarak Camuka'ya katıldı.^[19][20]

Camuka 30,000 adam topladı ve Temuçin'in mevzisini kuşatmak için kuzeyden bir yay çizerek ilerledi. İki kuvvet eşit durumdaydı ancak Temuçin'in ordusu Camuka'nın ordusundan daha fazla zayiat verdi. Temuçin'in ordusu Onon Nehri yakınlarındaki bir geçide çekilmek zorunda kaldı. Camuka'nın zaferine rağmen, esirlere yaptığı sert muamele müttefiklerini o kadar tiksindirdi ki, yanlarındaki 10,000 adam ile Temuçin'e katıldılar. Yanında 20,000'den az adamla kalan Camuka ikinci kez Temuçin'e meydan okuyamadı ve doğuya çekildi.^[21][20]

Modern tarihçiler Temuçin'in Dalan Baljut'taki çatışmayı takip eden on yılın büyük bir bölümünü Kuzey Çin'deki Jin Hanedanlığı'nın hizmetkârı olarak geçirmiş olmasının çok muhtemel olduğunu düşünmektedir.^[22] Tarihçi Zhao Hong, geleceğin Cengiz Han'ının birkaç yılını Jin'in kölesi olarak geçirdiğini belirtmiştir.^[23] Zamanla Temuçin'in önemli bir gücü elinde tutarak yeniden ortaya çıkması, muhtemelen Jin'in hizmetinde kazançlı çıktığını göstermektedir. Daha sonra bu devleti devireceği için, Moğol prestijine zarar veren böyle bir olay tüm kaynaklardan çıkarılmıştır.^[24]

1195 yılında Curçen Jin hanedanı, Khongirad'a saldırmak için Tatarlarla ittifak kurdu. Sonuç olarak askerî harekât başarılı oldu ancak Tatar lider Zuxu ganimetlerin paylaşımı konusunda sıkı davrandı. İletişimin kopması ertesi yıl Tatarlara karşı bir Jin saldırısına yol açtı. Jin generali Wanyan Xiang, Wanyan Anguo komutasındaki bir öncü müfrezeyi Kerulen Nehri'ne doğru gönderdi ve burada Jin ordusunun ana kuvvetleri gelip Tatarları bozguna uğratmadan önce üç gün boyunca Tatar kuvvetlerini oyaladılar.^[25]

Khongiradlar, 4 Şubat 1196'da Jin topraklarına saldırdılar ve bir Jin birliğini bozguna uğrattılar. Bu sırada Jin kuvvetlerinden kaçan Tatarların yolu Tuğrul Han ve Temuçin tarafından kesildi. Kaçan Tatarlar, muhtemelen karşı güçten çok daha zayıf oldukları için açık alan yerine derme çatma bir barikatta savaşmayı tercih ettiler. Ortaya çıkan çatışma Tatarların tamamen yenilmesiyle sonuçlandı. Tuğrul Han ve Temuçin daha sonra Tatarların yok edilmesinden son derece memnun olan Jin yetkilileriyle görüştüler ve ödüllendirildiler. Jin yetkililerinden biri olan Yelü Ahai adlı bir Hıtay, Temuçin'den o kadar etkilenmişti ki, kendisi ve kardeşi Tuhua daha sonra 1203 yılında Temuçin'in ordusuna katıldılar.^[26]

Naymanlar'ın artan nüfuzunu tehdit olarak gören Temuçin, Naymanlar'a karşı ortak bir sefer düzenlemek için Jurkin klanından yardım istedi. Jurkinler, Temuçin'in elçilerini öldürerek karşılık verdi. Temuçin, 1196'da Jurkinler'e saldırdı ve daha sonra Moğol İmparatorluğu'nun en önde gelen generallerinden biri olacak olan Mukali de dâhil olmak üzere Jurkinlerin çoğuna boyun eğdirdi. Tuğrul'un kardeşi Erke Kara da Merkit'i kovmasına yardım ettikten sonra Temuçin'e katıldı. 1197'de Tuğrul, Temuçin'in yardımıyla kendini Keraitler'in lideri tayin etti. Temuçin, 1197-1198 kışında kalan Cürkin klanını ortadan kaldırdı ve liderlerini idam etti.^[27]

1198'den 1199'a kadar Temuçin ve Tuğrul, Merkitleri avlayarak onları daha da kuzeye sürdüler. Tuğrul ganimeti Temuçin ile paylaşmamayı tercih etti ve bu durum Temuçin ile olan bağını koparmasının adımlarından biri oldu.^[28]

Toğrul'un oğlu Senggüm babasını Temuçin'e karşı düşman olmaya ikna etti. Temuçin iki aile arasındaki bir düğüne giderken onu pusuya düşürmeyi planladılar, ancak bir Kerait, Temuçin'i önceden uyardı ve planlarını bozdu. Tuğrul ve Camuka'nın, Temuçin'in erkek kardeşi Qasar'a saldırıp ordusunu bozguna uğratmasıyla eski dostlar arasındaki savaş başlamış oldu. Qasar kaçtı ama aile üyelerinin çoğu esir alındı. Daha sonra Temuçin'in üzerine güneyden ilerlediler, ancak Temuçin düşmanın sayıca üstünlüğünü etkisiz hale getirmek için daha küçük bir bölgeye konumlandı. Senggüm'ün savaşta yaralanması, kuvvetlerini kargaşaya sürükledi.^[29][30] Bu savaşın ardından Temuçin ve kalan takipçilerinin liderleri Baljuna Antlaşması olarak bilinen bir kardeşlik yemini ettiler.^[31]

Bu arada Jamukha ve Toğrul'un müttefiklerinin büyük bir kısmı onlardan ayrılmaya karar verdi. Tuğrul bunu haber alınca ayrılmak isteyenlere saldırdı ve bazıları Temuçin'e sığındı. 1203 sonbaharında iki taraf arasındaki durum tersine dönmüştü; Temuçin'in kuvvetleri 40,000'den fazlayken, Tuğrul'un kuvvetleri bu sayının ancak yarısı kadardı. Temuçin, Qasar'ın iltica ettiği yalanıyla Tuğrul'un kampını keşfe çıktı. Tuğrul'un yeri tespit edildiğinde, Temuçin'in ordusu gece boyunca at sürdü ve Keraite kampını kuşattı. Keraitler teslim olmadan önce üç gün boyunca savaştılar. Tuğrul savaştan kaçtı ancak onun Tuğrul olduğuna inanmayan bir Nayman tarafından öldürüldü. Oğlu Senggüm ise Batı Xia'ya kaçtı.^[32]

Camuka, Merkitler ve Keraitler, Temuçin'e karşı Tayang Han'ın Naymanlar'ına katıldılar. Bu süre zarfında Temuçin'in ordusu 66,000 olmuştu. Bu adamların çoğunu Mayıs 1204'te Chakirmaut Muharebesi'nde Tayang'la yüzleşmek üzere batıya ilerletti. İddiaya göre Nayman gözcüleri Temuçin'in birliklerinin kalitesinden etkilenmemişti ama Tayang, Temuçin'in ordusunu yıpratmak için Altay Dağları'nın ötesine çekilmek istedi. Tayang'ın oğlu Kuçluk ve üst düzey subayı buna karşı çıktı ve Tayang'ı Temuçin'e doğrudan saldırması ikna etti. Muhalif koalisyon güçleri Orhun Nehri'ni geçti ancak Temuçin'in kuvvetleriyle karşılaşınca bir dağın eteklerine geri çekildi. Temuçin ordusuna "göl" savaşı düzeninde durmasını emretti. Ordusunu Naymanlara üstünlük sağlamak için uzun bir hat halinde yığdı ve Naymanlar da buna kendi güçlerini yığarak karşılık verdi. Naymanları bir kanat manevrası yapacağına inandıran Temuçin, Qasar önderliğindeki ana ordunun ardından cepheden saldırıya geçerek Naymanları bir dağa kadar kovaladı. Camuka, Temüjin'in teslim olma teklifini reddeden Naymanların safını terk etti ve hepsi öldürülene kadar bir gün daha savaştı. Tayang Han savaşta öldürüldü.^[33]

Kuçluk, arkadaki bir kampı savunmak için geride bırakılmıştı. Temuçin'in ordusu onların üzerine geldiğinde, Kuçluk birkaç yandaşıyla birlikte kaçtı. Camuka kısa süre sonra yakalandı ve idam edildi.^[33]

Toktoa'nın Merkitleri Altay Dağları'nın eteklerinde bulunan Hovd'un güneybatısına kaçtılar ve Temuçin onlara karşı harekete geçtiğinde daha da batıya ilerlediler. Toktoa ve Kuçluk, Altayların batısında Buyruk Han'a katıldılar. Temuçin ilerlemeye devam etti, diğer Merkitler 1205 yılına kadar ya teslim oldular ya da öldürüldüler. Esirlerden biri Ögeday ile evlenen Töregene Hatun idi. Kocası 1241'de öldüğünde Moğol İmparatorluğu'nun naibi oldu.^[34]

Nisan 1205'te Temüjin, Moğol olmayan Batı Xia'ya ilk büyük akınını gerçekleştirdi. Xia orduları Moğollarla açık alanda savaşmaya cesaret edemediler ve onlara karşı hiçbir harekette bulunmadılar. Moğollar karşı koymadan ilerleyerek açık araziyi yağmaladılar ve birkaç tahkimatı yıktılar. Moğollar, Haziran 1205'te ayrıldıktan sonra, Xia yıkılan yerleri yeniden inşa etti.^[35]

1206 yazında şaman Kokoçu, Onon Nehri'nde Temuçin'i Cengiz Han (Chinggis Khan) "Evrensel Hükümdar" ilan etti. Cengiz, Moğol toplumunu mingan olarak bilinen bin kişilik birliklere dayalı bir askerî güç olarak örgütledi. Bunlar sadece askeri birimler değil, aynı zamanda hanedan birimleriydi ve vergilendirme amacıyla kullanılıyordu. Hanedan üyeleri olan altan urugh kısmına toprak verilir ve bu minganlar vergi toplamakla görevlendirilirdi. Cengiz'e sadakatlerini sağlamak için komutanların oğullarından keshig olarak bilinen 10.000 kişilik bir muhafız birimi oluşturuldu.^[36]

Aynı yılın kışında Cengiz, Buyruk Han'ı avlanırken pusuya düşürdü ve öldürdü. Toktoa ve Kuçluk ise Erdis Nehri boyunca kaçtılar.^[37] 1207'de Cengiz, oğlu Cuci'yi Baykal Gölü'nün batısındaki Oyrat ve Kırgız halkını zapt etmesi için gönderdi. Moğol ordusuna 20,000 civarında gönüllü olarak katılarak teslim oldular.^[38]

• Atwood, Christopher P. (2004), Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire, Facts On File 
• Biran, Michal (2012). Genghis Khan. Makers of the Muslim World. Londra: Oneworld Publications. ISBN 978-1-78074-204-5. 
• Broadbridge, Anne F. (2018). Women and the Making of the Mongol Empire. Cambridge Studies in Islamic Civilization. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-1-1086-3662-9. 
• Cleaves, Francis Woodman (1955). "The Historicity of The Baljuna Covenant". Harvard Journal of Asiatic Studies. 18 (3). ss. 357-421. doi:10.2307/2718438. JSTOR 2718438. 
• Fitzhugh, William W.; Rossabi, Morris; Honeychurch, William, (Ed.) (2009). Genghis Khan and the Mongolian Empire. Washington: Mongolian Preservation Foundation. ISBN 978-0-2959-8957-0. 
• Jackson, Peter (2017). The Mongols and the Islamic World: From Conquest to Conversion. New Haven: Yale University Press. ISBN 978-0-3001-2533-7. JSTOR j.ctt1n2tvq0. 
• Man, John (2004). Genghis Khan: Life, Death and Resurrection. Londra: Bantam Press. ISBN 978-0-3129-8965-1. 
• Man, John (2014). The Mongol Empire: Genghis Khan, His Heirs, and the Founding of Modern China. Londra: Penguin Random House. ISBN 978-0-5521-6880-9. * May, Timothy (2018), The Mongol Empire, Edinburgh University Press 
• Morgan, David (1986). The Mongols. The Peoples of Europe. Oxford: Blackwell Publishing. ISBN 978-0-6311-7563-6. 
• Morgan, David (1990). "ČENGĪZ KHAN". Encyclopædia Iranica. V. ss. 133-135. Erişim tarihi: 10 Aralık 2022. * Mote, F. W. (2003), Imperial China: 900–1800, Harvard University Press, ISBN 978-0674012127 
• Peers, Chris (2015), Genghis Khan and the Mongol War Machine, Pen & Sword Military 
• Ratchnevsky, Paul (1991). Genghis Khan: His Life and Legacy. Thomas Haining tarafından çevrildi. Oxford: Blackwell Publishing. ISBN 978-0-6311-6785-3. 
• Sverdrup, Carl Fredrik (2017), The Mongol Conquests: The Military Operations of Genghis Khan and Sube'etei, Helion & Company Limited 
• Twitchett, Denis (1994), "The Liao", The Cambridge History of China, Volume 6, Alien Regime and Border States, 907-1368, Cambridge: Cambridge University Press, ss. 43-153, ISBN 0521243319 
• Weatherford, Jack (2004). Genghis Khan and the Making of the Modern World. New York: Crown Publishing Group. ISBN 978-0-307-23781-1. 

• Asimov, M.S. (1998), History of civilizations of Central Asia Volume IV The age of achievement: A.D. 750 to the end of the fifteenth century Part One The historical, social and economic setting, UNESCO Publishing 
• Barfield, Thomas (1989), The Perilous Frontier: Nomadic Empires and China, Basil Blackwell 
• Beckwith, Christopher I. (2009), Empires of the Silk Road: A History of Central Eurasia from the Bronze Age to the Present, Princeton University Press, ISBN 978-0-691-13589-2 
• Biran, Michal (2005), The Empire of the Qara Khitai in Eurasian History: Between China and the Islamic World, Cambridge Studies in Islamic Civilization, Cambridge, England: Cambridge University Press, ISBN 0521842263 
• Bregel, Yuri (2003), An Historical Atlas of Central Asia, Brill 
• Ebrey, Patricia Buckley (1999), The Cambridge Illustrated History of China, Cambridge: Cambridge University Press, ISBN 0-521-66991-X 
• Ebrey, Patricia Buckley; Walthall, Anne; Palais, James B. (2006), East Asia: A Cultural, Social, and Political History, Boston: Houghton Mifflin, ISBN 0-618-13384-4 
• Golden, Peter B. (1992), An Introduction to the History of the Turkic Peoples: Ethnogenesis and State-Formation in Medieval and Early Modern Eurasia and the Middle East, OTTO HARRASSOWITZ · WIESBADEN 
• Jackson, Peter (2005), The Mongols and the West, Pearson Education Limited 
• Millward, James (2009), Eurasian Crossroads: A History of Xinjiang, Columbia University Press 
• Needham, Joseph (1986), Science & Civilisation in China, V:7: The Gunpowder Epic, Cambridge University Press, ISBN 0-521-30358-3 
• Sinor, Denis (1990), The Cambridge History of Early Inner Asia, Volume 1, Cambridge University Press 
• Standen, Naomi (2007), Unbounded Loyalty Frontier Crossings in Liao China, University of Hawai'i Press 
• Twitchett, Denis (2009), The Cambridge History of China Volume 5 The Sung dynasty and its Predecessors, 907-1279, Cambridge University Press 
• Wilkinson, Endymion (2015). Chinese History: A New Manual, 4th edition. Cambridge, MA: Harvard University Asia Center distributed by Harvard University Press. ISBN 9780674088467.