İnyupikçe ya da İnyupik dili (kendilerince Kuzey ve Kuzeybatı şivelerinde Iñupiatun, King Adası şivesinde Inupiaqtun), Kuzey ve Kuzeybatı Alaska'da İnyupiklerin konuştuğu İnuit dilleri kolundan bir Eskimo dili. Alaska Yerli Dil Merkezine göre 15.700 kişilik nüfustan 2.144 kadarı anadillerini konuşabiliyor.[1]
Kanada İnyupikçesi (Uummarmiutun) denilen biçimi Kanada'da Inuvik ve Aklavik şehirlerinde konuşulur. Uummarmiutlar Kanada'da siyasi ve idari kaygılarla çoğu kez Siglitlerle birlikte Batı Kanada İnuitleri (Inuvialuit) adı altında toplanırlar. Şiveleri de Batı Kanada İnuitçesi (Inuvialuktun) içerisinde ele alınır.
13.500 kişilik İnyupik nüfusundan ancak 3000 kadarı[2] dilini konuşabiliyor. 6 - 16 yaş arası bütün İnyupik çocukları yasal olarak sayıları 73 olan federal Kızılderili İşleri Bürosu (BIA, Bureau of Indian Affairs) okullarına gitmek zorundadır.[3] Ayrıca, 77 kadar da eyalete bağlı köy okulu bulunur.[4] North Slope bölgesinde okul dönemi Ağustos sonunda başlar ve 180 gün sürer. Barrow'da lise sonrası yüksek öğrenim Iḷisaġvik College adlı kolej tarafından yapılır.
Alaska'da 1980 ile 1992 yıllarında Eskimo-Aleut dilli halkların nüfusu ve anadillerini konuşabilenlerin sayısı [5]
ALASKA
etnik nüfus
anadilini konuşabilen
%
konuşabilme yaşı
1980
.
.
.
.
Sibirya Yupikleri
1.100
1.050
95
yetişkinlerin hepsi ve çocukların çoğu
Yupikler
17.000
14.000
80
yetişkinlerin tamamına yakını ve çocukların bir kısmı
İnyupikler
12.000
5.000
40
yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı
Supikler
3.000
1.000
33
yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı
Aleutlar
2.200
700
35
yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı
1992
.
.
.
.
Sibirya Yupikleri
1.100
1.050
95
yetişkinlerin hepsi ve çocukların çoğu
Yupikler
18.000
12.000
67
yetişkinlerin tamamına yakını ve çocukların bir kısmı
İnyupikler
13.000
4.000
31
yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı
Supikler
3.100
600
19
yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı
Aleutlar
2.100
400
19
yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı
Diyalekt ve kabileleri
İnyupikler ve İnyupikçe çoğu zaman bir bütün olarak ele alınır. Bazen, iki ayrı dil ve halk olarak ele alındığı da olur ve Seward Yarımadasındakiler Qawiaraq adıyla, diğerleri (North Slope ve Northwest Alaska) de Inupiaq adı altında toplanır.
İngalik İnyupikçesi [kendilerince Ingalikmiut; İngilizce Ingalikmiut Eskimo]. ABD'ye bağlı Küçük Diomede (Little Diomede) adasında az sayıda konuşanı vardır.
İmaqliq İnyupikçesi [kendilerince Imaqłit; Rusça имакликский диалект]. Rusya Federasyonuna bağlı Büyük Diomede (Остров Ратманова, Большой Диомид) adasında konuşulan bu şive 1948 yılında yok oldu.
Kuzey Alaska İnyupikçesi [kendilerince Iñupiatun ; İngilizce North Alaskan Inupiatun]
Tikiğaq İnyupikçesi [kendilerince Tikiġaġmiut; İngilizce Point Hope Inupiatun]
North Slope İnyupikçesi [İngilizce North Slope Inupiatun]
Utuqqaġmiut
Siḷaliñaġmiut
Kukparungmiut
Kunmiut
Kakligmiut
Sidarumiut
Utkiavinmuit
Nuvukmiut
Kuulugruaġmiut
Ikpikpagmiut
Kuukpigmiut
Kañianermiut
Killinermiut
Kagmalirmiut
Nunataağmiut İnyupikçesi [kendilerince Nunataaġmiut; İngilizce Anaktuvik Pass Inupiatun, Nunamiut]
Uummarmiut İnyupikçesi [kendilerince Uummarmiut, Uummarmiutun; İngilizce Uummarmiut Iñupiaq, West Arctic Inupiatun, Canadian Iñupiaq]. Kanada'da Mackenzie deltasında yer alan Aklavik ve Inuvik şehirlerinde konuşulur. Kökenleri Nunamiut'lara dayanır. Etnik olarak “Inupiaq” olsa da Kanada’da siyasi sebeplerle “Inuvialuit” adı altında toplanır.
Farklılıklar
Sessiz R (voiceless r) harfi yazıda sr (/ʂ/) olarak gösterilir ve iki ünsüz arasında daha çok Kobuk (K) şivesinde kullanılır. North Slope (N) şivesinde ise normal s sesi olarak yer alır: aġnasalluq (N) aġnasralluq (K); atausiq (N) atausriq (K); iñuusiq (N) iñuusriq (K); ikusik (N) ikusrik (K); irrusiq (N) irrusriq (K); isaġuq (N) israġuq (K); isuma (N) isruma (K); kanŋusuktuq (N) kanŋusruktuq (K); masu (N) masru (K); nakasuk (N) nakasruk (K); nasaq (N) nasraq (K); pasigaa (N) pasrigaa (K); pisaasuqtuq (N) pisaasruktuq (K); qanusiq (N) qanusriq (K) ...
Şiveler arası sayı adları karşılaştırması:
Kuzey Alaska (North Slope)
Kuzeybatı Alaska (Kobuk Malimiut)
Seward Yarımadası (King Adası)
anlamı
atausiq
atausriq
atausiq
1
malġuk
malġuk
maġluuk
2
piŋasut
piñasrut
piŋasut
3
sisamat
sisamat
sitamat
4
tallimat
tallimat
tallimat
5
itchaksrat
itchaksrat
aġvinikłit
6
tallimat malġuk
tallimat malġuk
tallimat maġluuk
7
tallimat piŋasut
tallimat piñasrut
tallimat piŋasut
8
quliŋuġutaiḷaq
quliŋŋuutaiḷaq
qulinŋutailat
9
qulit
qulit
qulit
10
qulit atausiq
qulit atausriq
qulit atausiq
11
qulit malġuk
qulit malġuk
qulit maġluuk
12
qulit piŋasut
qulit piñasrut
qulit piŋasut
13
akimiaġutaiḷaq
akimiaŋŋutaiḷaq
agimiaġutailaq
14
akimiaq
akimiaq
agimiaq
15
akimiaq atausiq
akimiaq atausriq
agimiaq atausiq
16
akimiaq malġuk
akimiaq malġuk
agimiaq maġluuk
17
akimiaq piŋasut
akimiaq piñasrut
agimiaq piŋasut
18
iñuiññaŋŋutaiḷaq
iñuiñaġutaiḷaq
inuinaġutailat
19
iñuiññaq
iñuiñaq
inuinnaq
20
iñuiññaq qulit
iñuiñaq qulit
inuinaq qulit
30
malġukipiaq
malġukipiaq
maġluutiviaq
40
malġukipiaq qulit
malġukipiaq qulit
maġluutiviaq qulit
50
piŋasukipiaq
piñasrukipiaq
piŋasuutiviaq
60
piŋasukipiaq qulit
piñasrukipiaq qulit
piŋasuutiviaq qulit
70
sisamakipiaq
sisamakipiaq
.
80
sisamakipiaq qulit
sisamakipiaq qulit
.
90
tallimakipiaq
tallimakipiaq
tallimativiaq
100
.
.
kabluutit
1000
Alaska İnyupikçesi ile Kanada İnyupikçesi (Uummarmiutun) arasındaki farklılıklar hem alfabe farklılığından hem de birtakım ses değişmelerinden kaynaklanır :
Yukarıdaki tablo Kuzey Alaska (North Slope) İnyupikçesinin alfabesidir. Diğer şivelerde geçen sesler için de şu harfler bulunur:
Diomede : e
Bering : w, z, zr
Kobuk : ’
Seward : b
İnyupik alfabesi, Atchagat ('abeceler') ya da Iñupiatun Aglait ('İnyupik harfleri') olarak da bilinir. 1946 yılında İnyupik kökenli Presbiteryan rahibi Roy Ahmaogak ile Summer Institute of Linguistics üyesi Eugene Nida tarafından geliştirilmiştir. Altında nokta olan k harfi (ḳ) daha sonra q harfi ile değiştirilmiştir. İnyupikçede "alfabe" için kullanılan atchagat kelimesi tıpkı "abece" gibi ilk üç harfin okunuşuna -t çoğul eki getirilerek türetilmiştir.
Kanada'da Uummarmiut İnyupikçesi farklı alfabe kullanır:
taiguallu aglaaksrallu Iñupiatun : İnyupikçe okuma ve yazma (-llu 've')
Tamlama (isim ya da sıfat) bulunmaz
Türkçede iyelik tamlaması (genitive + possessive) ile ifade edilen (örn: adamın evi) yapılar, İnyupikçede iyelik tamlaması olmadığı için ona yakın başka bir yapıyla kurulur: relative + absolutive:
imnaimnagrua : Yaban koyununun boynuzu
tuttumnagrua : Ren geyiğinin boynuzu
tuttumniaqua : Ren geyiğinin kafası
tulukkamnauligaaŋa : Kuzgunun mızrağı (bir bitki adı)
Her ikisi de sayı ile uyumludur:
tallimatnannuayaat : beş kutup ayısı yavrusu
Fiiller de sayı ile uyumludur:
qulitaġnattaliqtut : On kadın dans ediyor (King Adası)
qaugaitqairut : Ördekler geldi
aġġiritquviasupiaġataqtut : Dansçılar ve davulcular mutlular
Örnekler
Taiku suna Çok teşekkür ederim
Nakuaġikpin Seni seviyorum
Uvlaalluataq Günaydın
Qavsiñukpa Saat kaç?
ukiumi kışın
upinġaksrami ilk baharda
upinġaami yazın
ukiaġmi güzün, son baharda
İnyupikçede olmayan kelimeler İngilizceden ödünç alınarak kullanılır ve bunlar yazıda bir tire işareti ile eklerinden ayrılır:
North Slope-mi : North Slope'de
Örnek metin (North Slope Borough School District misyonu) :[9]
İNGİLİZCE ÇEVİRİSİ : Mission Statement : The North Slope Borough School District is committed to providing opportunities to help all students become productive and contributing citizens. Students will maintain our values of caring, sharing, and giving by understanding our history and traditions.
Interactive IñupiaQ Dictionary8 Temmuz 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Yalnızca Kuzey ve Kuzeybatı Alaska şiveleri alınmış; Seward dahil değildir; Dikkat, Iñupiaq font yüklenmemişse: e = ñ / o = ł̣ / b = ġ / f = ŋ / j = ł / x = ḷ)