Ang wikang Hawayano[3] (Hawayano: ʻŌlelo Hawaiʻi) ay isang katutubong wikang Awstronesyo (parehong pamilya ng wikang Tagalog) ng mga katutubong tao ng Kapuluan ng Haway at Polinesya. Opisyal na wika itong lengguwahe, kasama ang Ingles, sa Estado ng Haway. Ang wikang Hawayano ay importanteng parte ng Hawayanong kultura, musika, at iba pa, ngunit sa pribadong islang Niʻihau lamang ginagamit ang wikang ito araw-araw. Huwag ilito ang wikang Hawayano sa Kreyol ng Hawaiʻi na hango sa wikang Ingles.
Ang Hawayano ay espiritwal na lengguwahe, at puno siya ng mga salitang espiritwal. Mga halimbawa ay:[4]
salita
ibig sabihin
akua
diyos, diyosa, espiritu, parang katulad sa Hapong kami
hiwa
gustong kaitiman, katulad ng itim na baboy na inaambag sa mga diyos
kahuna
pastor, salamangkero, mahiko, pari
laʻa
sagrado, banal
Nāmū
mga maliliit na espiritu, mga silente
Nāwā
mga maliliit na espiritu, mga maingay
ʻuhane
anito, espiritu
Ponolohiya
Nasa loob nang / / ang ponema sa IPA. Ang grapemo ay nasa loob nang < >.
Katinig
<p k ʻ h l m n w>
/p k ʔ h l m n w/
Ang ʻokina <ʻ> ay espesyal na letra, na sa Unicode ay sa heksadesimal na kodong 02BB. Itong letra ay may tunog ng glotalisasyon /ʔ/, katulad ng gitna ng dalawang <a> sa <saan> sa Tagalog /saˈʔan/.
sa kaunahan ng salita o pagkatapos ng <a> ay tunog nang /v/ o /w/.
Patinig
<a ā e ē i ī o ō u ū>
/a aː e eː i iː o oː u uː/
May maikli at mahabang bersiyon ng bawat patinig. Ang /a/ ay may mga varyant nang [æ⁓a⁓ɐ⁓ə]. Ang /e/ ay may mga varyant nang [ɛ⁓e/i].
Diptonggo
<ae ai ao au ei eu iu oi ou>
/ae aj ao aw ej ew ju oj ow/
<oe> ay hindi diptonggo, ngunit may tunog nang /owe/.
Akcento
Ang salitang Hawayano ay may isa o higit sa isang parteng salitang may aksentong may patinig [V], o may patinig [V] at katinig [K]:
parteng salitang may aksento
halimbawa
lugar ng aksento
(K)VKV
ahi, kahi
penultimong silaba
(K)V(K)V(V)KV
uahi, aloha, huali, kakahi, Hawaiʻi
penultimong silaba
(K)VV
ai, wai, ā, nā
sa diptonggo o sa mahabang patinig
(K)V(K)VV
uai, uhai, kuai, wawai, iā, inā, huā
sa diptonggo o sa mahabang patinig
Ang mga dalubwika at mga espesyal na diksiyonaryo'y gumagamit ng puntong <.> para ihiwalay ang mga parteng salitang may aksento, ngunit sa malimit na baybay ay hindi ginagamit.
May dausdos na katinig bilang /j/ at /w/ sa gitna ng mga patinig sa parteng salita. Halimbawa, ang parteng salitang <huali> ay bigkas nang /huˈwali/; ang parteng salitang <iā> ay bigkas nang /iˈjaː/.
Mga halimbawa ng mga kompletong salita:
salita
bigkas
ibig sabihin
kana.kē ʻele.ʻele
/ˈkana.ˈkeː ˈʔele.ˈʔele/
regaliz, licorice
haili.moa
/ˈhajli.ˈmowa/
tipo ng shell
ipu.kukui
/ˈipu.kuˈkuwi/
lampara
Orden ng Pangungusap
Ang Hawayanong pangungusap ay malimit na may orden nang VSO: Berbo-Sabjek-Objek, katulad sa Tagalog na <Kumakain ang pusa ng isda>.
Aspekto, Tens, Modo
salita
ibig sabihin
ua berbo
perpektong aspekto
ʻaʻole i berbo
negatibong perpektong aspekto
e berbo ana
imperpektong aspekto
ʻaʻole e berbo ana
negatibong imperpektong aspekto
ke berbo nei
presenteng tens
ʻaʻole e berbo nei
negatibong presenteng tens
e berbo
imperatibong modo
mai berbo
negatibong imperatibong modo
Halimbawa
ʻO ia ke kahuna. Siya ay ang salamangkero.
He kahuna kē.lā. Salamangkero iyon.
Ua ʻai ke kanaka i nā kowa.ū. Kumain ang tao ng mga itlog ng isda.
E ʻai ʻoe i nā kowa.ū. Kainin mo ang mga itlog ng isda.
ʻAʻole i ʻai ʻoe i ka maiʻa. Hindi mo kinain ang saging.
Ke hia.moe nei ʻo Pili. Natutulog si Pili.
ʻAʻole e hia.moe nei ʻo Pili. Hindi natutulog si Pili.
.jpg)
